Szkoła polskiej farmacji. Uczeni i ich dzieła. Prof. dr hab. n. chem. Andrzej Waksmundzki (1910 – 1998).

Prof. dr hab. Andrzej Waksmundzki był wybitnym fizykochemikiem – twórcą polskiej szkoły chromatografii i pionierem technologii światłowodów w Polsce. Otrzymał doktorat honoris causa trzech polskich uczelni: Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej i Akademii Medycznej w Lublinie oraz Politechniki Łódzkiej. Jego działalność naukowa odbiła się szerokim echem w całym świecie. Wykształcił liczną kadrę naukową chemików i farmaceutów, co przyniosło mu zaszczytny, choć nieformalny tytuł „profesor profesorów”. Związany z lubelskimi uczelniami wyższymi przyczynił się do ich budowy i rozwoju. Zapamiętany został nie tylko jako wybitny naukowiec, ale też „gorący patriota, wspaniały nauczyciel i dydaktyk oraz społecznik i promotor podhalańskiej kultury”.

Urodził się 3 października 1910 roku w Waksmudzie koło Nowego Targu, jako potomek słynnego rodu sołtysów waksmundzkich. Do szkoły podstawowej uczęszczał w rodzinnej wsi, a do gimnazjum w Nowym Targu. Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości, w 1930 roku wstąpił jako ochotnik do wojska polskiego i rozpoczął służbę w formacji artyleryjskiej. W tym samym roku otrzymał przydział do Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. Ukończył ją w 1931 roku w stopniu plutonowego podchorążego, lecz zrezygnował z dalszej kariery wojskowej i rozpoczął studia chemiczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dyplom magistra filozofii w zakresie chemii uzyskał w 1935 r., po czym został zatrudniony w Katedrze Chemii Fizycznej i Elektrochemii macierzystej uczelni na stanowisku asystenta. W czerwcu 1939 roku po przedłożeniu rozprawy pt. „Wpływ pH na zmiany potencjału i napięcia powierzchniowego roztworów organicznych zasad” otrzymał stopień naukowy doktora filozofii w zakresie chemii. Wybuch wojny przerwał jego działalność naukową.

Po zamknięciu Uniwersytetu Jagiellońskiego przez władze okupacyjne, w 1940 roku wyjechał na Podhale do Ostrowska i po długich staraniach uzyskał posadę nauczyciela w Szkole Handlowej i Melioracyjnej w pobliskim Nowym Targu. W tym też czasie rozpoczął działalność konspiracyjną w Związku Walki Zbrojnej (później AK), a następnie został komendantem powiatowym w Ruchu Oporu Chłopów. Zorganizował część trasy przerzutowej kurierów AK do Budapesztu (odcinek Nowy Targ – Łapsze) i kierował punktem przerzutowym pod konspiracyjną nazwą „Karczma”, który mieścił się w jego domu w Ostrowsku. W 1942 roku został aresztowany i przewieziony do siedziby gestapo w Zakopanem, a następnie do więzienia w Tarnowie. Po trzech miesiącach śledztwa trafił do obozu w Auschwitz, a następnie do Gross-Rosen, Dyhernfurth i Mauthausen. Pracował w nieludzkich warunkach w kamieniołomach i przy produkcji chemicznej. W maju 1945 r. został uwolniony wraz z innymi więźniami przez armię amerykańską.

Po powrocie do Krakowa wznowił pracę na dawnym stanowisku w Uniwersytecie Jagiellońskim. Jesienią 1945 roku podjął jednak decyzję o wyjeździe do Lublina, gdzie tworzył się Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej (UMCS). W uczelni tej powierzono mu organizację i kierownictwo Katedry Chemii Fizycznej Wydziału Przyrodniczego. Rok później objął także kierownictwo Katedry Chemii Nieorganicznej na Wydziale Farmaceutycznym UMCS, a następnie AM w Lublinie. Pierwszą z Katedr kierował przez 35 lat, a drugą przez 18. Prowadził wykłady z chemii fizycznej i chemii nieorganicznej zarówno dla studentów chemii, jak i studentów farmacji i medycyny. Równocześnie intensywnie pracował naukowo, kontynuując swoje krakowskie badania dotyczące fizyko – chemicznych zjawisk powierzchniowych. W 1946 r. opublikował kilka prac o tej tematyce; pierwsza z nich nosiła tytuł „Własności elektrokapilarne roztworów wodnych pirydyny i chinoliny oraz niektórych ich pochodnych w różnych koncentracjach jonów wodorowych”. W 1949 r. na podstawie dotychczasowego dorobku naukowego i rozprawy pt. „Właściwości filmów adsorpcyjnych chinoliny i jej metylopochodnych na powierzchni ich wodnych roztworów” uzyskał stopień naukowy doktora habilitowanego. Profesorem nadzwyczajnym został mianowany w 1950 r. Trzy lata później Rada Wydziału Farmaceutycznego AM w Lublinie jednogłośnie wybrała go p.o. dziekanem. W tym trudnym dla Uczelni okresie kryzysu personalnego i organizacyjnego, prof. Waksmundzki podjął próbę nie tylko uratowania jej przed likwidacją, ale również podwyższenia jakości i nowoczesności nauczania studentów. Próba ta powiodła się, a profesor pełnił funkcję dziekana do 1960 r. Niezależnie od tego, rozwijał prace badawcze, osiągając kolejne sukcesy naukowe i służbowe. W 1960 r. uzyskał tytuł profesora zwyczajnego. Trzy lata wcześniej powierzono mu dodatkowo kierownictwo Zakładu Chemii Ogólnej na Wydziale Lekarskim AM w Lublinie. Kierował nim do 1961 r. Wprawdzie w tym czasie nie pełnił już funkcji kierownika Zakładu Chemii Nieorganicznej na Wydziale Farmaceutycznym tej uczelni, lecz nadal prowadził wykłady z chemii fizycznej dla przyszłych farmaceutów. Poza UMCS i AM był jednym ze współtwórców Wyższej Szkoły Inżynieryjnej (obecnie Politechnika Lubelska) i w latach 1963 – 1965 wykładał chemię ogólną na Wydziale Mechanicznym i Wydziale Elektrycznym. W 1969 r. wyjechał do Kanady na zaproszenie władz Uniwersytetu British Columbia w Vancouver, gdzie przebywał jako visiting professor blisko rok. W 1980 r. przeszedł na emeryturę, ale jeszcze długo nie opuścił lubelskich uczelni. Do 1998 r. był zatrudniony w UMCS jako profesor emeritus. W 1980 r. decyzją rektora zorganizował i następnie kierował Pracownią Technologii Światłowodów Instytutu Chemii (1981 – 1983) UMCS.

Zainteresowania naukowe prof. Andrzeja Waksmundzkiego obejmowały kilka dziedzin fizykochemii zjawisk powierzchniowych, w tym: chromatografii, adsorpcji, właściwości elektrochemicznych, fizykochemii wzbogacania minerałów, technologii wytwarzania światłowodów. We wszystkich wspomnianych dziedzinach miał istotne osiągnięcia, a najbardziej spektakularne z nich dotyczyły chromatografii i światłowodów. Według uczniów i najbliższych współpracowników prof. Waksmundzkiego: prof. prof. Wiesława Wójcika, Emila Chibowskiego i Bronisława Jańczuka, wśród jego najważniejszych osiągnięć w zakresie chromatografii i adsorpcji można wymienić: „wyznaczenie optymalnych warunków ekstrakcji słabych kwasów i zasad organicznych na skalę przemysłową, opracowanie teoretycznych podstaw adsorpcji z roztworów wieloskładnikowych, określenie warunków rozdziału chromatograficznego alkaloidów w różnych roślinach, opracowanie metody oznaczania niejednorodności energetycznej adsorbentów metodą chromatografii gazowej, opracowanie i wdrożenie do produkcji przemysłowej wypełnień do kolumn chromatograficznych z fazami stacjonarnymi o różnej polarności, opracowanie preparatyki adsorbentów węglowych oraz organicznych polimerów porowatych, opracowanie preparatyki szklanych i kwarcowych kolumn kapilarnych do chromatografii gazowej”. Prof. A. Waksmundzki brał udział w wielu międzynarodowych konferencjach chromatograficznych w kraju i za granicą, na których przedstawiał wyniki swoich badań. Dzięki tym wystąpieniom i publikacjom w zagranicznych czasopismach fachowych, osiągnięcia profesora zostały poznane i docenione  w kręgach naukowych całego świata. Jego wkład w dziedzinę chromatografii zaczęto określać mianem lubelskiej szkoły chromatografii, a profesora nazwano ojcem chromatografii polskiej. Oprócz tego, zainteresowania naukowe prof. Waksmundzkiego skupiły się na problematyce światłowodów. Wraz ze swoim zespołem opracował technologię wytwarzania światłowodów dla komunikacji, następnie – dla czujników oraz światłowodów przenoszących promieniowanie laserowe o wysokiej energii. W 1979 r. wytworzono w pracowni naukowej profesora 2,5-kilometrowy kabel światłowodowy, który połączył dwie centrale telefoniczne w Lublinie. Wydarzenie to należy rozpatrywać w wymiarze ogólnoświatowym, gdyż był to siódmy przypadek praktycznego zastosowania kabla światłowodowego w świecie i pierwszy w ówczesnych krajach demokracji ludowej. Dzięki temu osiągnięciu wybudowano w Lublinie fabrykę światłowodów telekomunikacyjnych, a w UMCS kontynuowano badania i doskonalono technologię produkcji światłowodów. Profesor koordynował ten ważny, międzyresortowy program aż do 1990 roku.

Ogólny dorobek naukowy prof. A. Waksmundzkiego obejmuje 337 oryginalnych prac doświadczalnych, 21 patentów, 53 referaty lub artykuły przeglądowe. Jest współautorem obszernej monografii pt. „Chromatografia. Encyklopedia współczesna” (Warszawa 1957) oraz dwóch pozycji podręcznikowych pt. pt. „Podręcznik do ćwiczeń z chemii fizycznej” (wyd. 1952, 1956, 1957) i „Chemia fizyczna” (1962, 1965, 1966). Spod jego pióra wyszło kilka skryptów z chemii fizycznej dla studentów UMCS i AM. Wykształcił liczną kadrę chemików i farmaceutów. Pod kierunkiem profesora ponad 500 studentów uzyskał tytuł magistra. Był promotorem 36 przewodów doktorskich na Wydziale Chemii UMCS i 8 na Wydziale Farmaceutycznym AM. Spośród nich aż 21 osób uzyskało stopień naukowy doktora habilitowanego (7 na Wydziale Farmaceutycznym), a 14 z nich – nominacje profesorskie (4 na Wydziale Farmaceutycznym). Recenzował blisko 200 rozpraw habilitacyjnych i doktorskich oraz wykonał wiele recenzji całokształtu działalności naukowej w postępowaniach o nadanie tytułu profesora. Ogromny wkład prof. Waksmundzkiego w rozwój młodej kadry naukowej w latach powojennych przyniósł mu nieformalny tytuł „profesora profesorów”, nadany przez lubelskie środowisko akademickie.

Na podkreślenie zasługuje też bogata działalność profesora w radach, komitetach i komisjach różnych instytucji naukowych. Wiele ważnych funkcji pełnił w Polskiej Akademii Nauk (PAN), w której był m.in. przewodniczącym Komisji Chromatograficznej, wiceprzewodniczącym Komitetu Chemii Analitycznej i Komisji Fizykochemii Powierzchni, przewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Agrofizyki PAN; a także członkiem Rad Naukowych: Instytutu Chemii Fizycznej i Komitetu Nauk Chemicznych. Poza Polską Akademią Nauk, brał udział w pracach Rady Głównej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, gdzie pełnił też funkcję przewodniczącego Zespołu Rzeczoznawców Chemii. Przewodniczył Radzie Naukowej Instytutu Przeróbki Surowców Mineralnych oraz Radzie Naukowej Instytutu Fizyki i Techniki Jądrowej w Krakowie. Był członkiem Rad Naukowych: Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach, Instytutu Przemysłu Organicznego w Warszawie, Instytutu Surowców Mineralnych AGH w Krakowie, w Centralnym Laboratorium Siarki w Warszawie, w Centralnym Ośrodku Badawczym Wzbogacania i Utylizacji Kopalin w Katowicach i innych. Pomimo tak licznych obowiązków znajdował czas na pracę w towarzystwach naukowych. Był wiceprezesem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Chemicznego (PTCh), założycielem i długoletnim prezesem Oddziału Lubelskiego PTCh, a od 1981 r. – członkiem honorowym PTCh. Należał do Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego i Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. Był honorowym członkiem Lubelskiego Towarzystwa Naukowego. Działał w kilku naukowych towarzystwach zagranicznych, m.in. Chromatographic Disscusion Group – London i International Society for Optical Engineering.

Wybitne osiągnięcia oraz bogaty dorobek naukowy prof. Andrzeja Waksmundzkiego zyskały godne uhonorowanie. Trzy polskie uczelnie nadały mu tytuł doctora honoris causa. Były to: UMCS w Lublinie (1985), AM w Lublinie (1987), Politechnika Łódzka (1989). W 2001 roku w hołdzie dla jego wkładu w rozwój badań naukowych (adsorpcja i chromatografia) został ustanowiony Medal im. Prof. Andrzeja Waksmundzkiego.

Jest on przyznawany corocznie przez Komitet Chemii Analitycznej PAN za wybitne osiągnięcia naukowe w dziedzinie chromatografii i technik pokrewnych oraz ich popularyzację. W dowód uznania zasług prof. Waksmundzkiego dla lubelskiego uniwersytetu, Senat UMCS nadał nowemu budynkowi „Duża Chemia” nazwę Collegium Chemicum im. Prof. Andrzeja Waksmundzkiego i ufundował tablicę pamiątkową z popiersiem profesora. Uroczyste jej odsłonięcie odbyło się w 1999 r. w holu Collegium Chemicum UMCS. Natomiast w 2003 r. na placu przed gmachem Wydziału Chemii UMCS odsłonięto granitowy obelisk z podobizną prof. Andrzeja Waksmundzkiego. Warto dodać, że użyty do jego budowy granit został sprowadzony przez obozowych współtowarzyszy profesora z okolic Gross–Rosen. Pamięci profesora poświęcane są sympozja i sesje naukowe oraz opracowania biograficzne. Ksiądz Józef Tischner uwiecznił go w swojej książce „Historia filozofii po góralsku”, nazywając Pitagorasem z Ostrowska. W bieżącym 2017 r. prof. Waksmundzki został też patronem Szkoły Podstawowej w rodzinnym Ostrowsku.

Profesor miał wiele pasji życiowych. Najważniejsze z nich to nauka, której poświęcił największą część swojego życia oraz rodzime góry. Jak podkreślają jego przyjaciele z Podhala – „Choć był wielkim profesorem, miał góralską duszę – był wspaniałym góralskim chłopem”. Pamiętając o swoich związkach z Tatrami, był współtwórcą i wieloletnim prezesem Ogniska Związku Podhalan w Lublinie. Służył wszelką pomocą swoim młodym krajanom, podejmującym studia w tym mieście. Za działalność tę został obdarzony tytułem „ambasadora Podhala” w Lublinie oraz godnością Członka Honorowego Związku Podhalan. Andrzej Wróbel i Jolanta Kotulska w swojej książce „Pitagoras z Waksmunda” przytaczają słowa listu pożegnalnego ks. prof. Józefa Tischnera, odczytanego podczas uroczystości żałobnych prof. A. Waksmundzkiego. W liście tym ks. Tischner napisał m.in.: „Góry wycisnęły na duszy Profesora dwa swoje znaki. Pierwszy – to znak naukowego obowiązku […] Drugi to znak wolności. Góry rzeźbiły w nim poczucie najwyższej suwerenności, absolutnej niepodległości. Profesor był skałą […]”.

dr n. farm. Katarzyna Hanisz

Piśmiennictwo:

1. Andrzej Wróbel, Jolanta Kotulska: Pitagoras z Waksmunda, Lublin 2001.
2. Andrzej Wróbel: Pożegnania. dr hab. Andrzej Waksmundzki. „Farmacja Polska“, R. 55, 1999, nr 10, s.507-508.
3. Wiesław Wójcik, Emil Chibowski, Bronisław Jańczuk: Andrzej Waksmundzki (1910 – 1998), pan-ol.lublin.pl/biul_7/art_721.htm Strona internetowa Oddziału PAN w Lublinie [online]. www.pan-ol, 1998.
4. Andrzej Wróbel: Profesor Andrzej Waksmundzki (1910-1998) – twórca polskiej szkoły chromatografii, pionier techniki światłowodowej. „Pamiętnik Farmaceutyczny Wileński – Memoires Pharmaceutiques” pod red. A. Wróbla. Lublin 1998, s. 13-31.
5. Marek Wyszkowski: Waksmundzki Andrzej (1910-1998). Chemik, pionier techniki światłowodowej, lublin.wyborcza.pl/lublin/1,35642,182714.html wyborcza.pl Lublin.
6. Nadanie imienia szkole podstawowej – Parafia św. Michała Archanioła w Ostrowsku, parafiaostrowsko.pl/index.php/wiesciwies/393-prof-andrzej-waksmundzki
7. Medal Andrzeja Waksmundzkiego dla prof. Adama Voelkela, fet.put.poznan.pl/content/2476
8. Popiersie Andrzeja Waksmundzkiego, forumakademickie.pl/fa-archiwum/archiwum/2004/09/21-pomnik_uczonych_polskich.htm
9. Słynni Podhalanie. Prof. Andrzej Waksmundzki 1910-1998. „Podhalanin” Pismo Związku Podhalan, nr 1 (7), 2004, s. 13-15.