Szkoła polskiej farmacji. Uczeni i ich dzieła. Prof. dr hab. Bogusław Bobrański (1904 – 1991)

REKLAMA

Życiorys naukowy prof. dr hab. Bogusława Bobrańskiego zamyka cykl artykułów poświęconych postaciom szczególnie zasłużonym dla polskiej farmacji – profesorów, którzy po zakończeniu II wojny światowej swoim życiem, działalnością i dorobkiem przyczynili się do jej odbudowy, rozwoju i podniesienia rangi w świecie. Cykl ten ze zrozumiałych względów nie wyczerpuje tematu, ale może stanowić zaczątek większego opracowania w przyszłości. 

REKLAMA

Prof. dr hab. Bogusław Bobrański to jedna z najbardziej zasłużonych postaci w polskiej farmacji; znany w świecie uczony, nazywany niekiedy „ambasadorem polskich leków”; twórca wrocławskiej szkoły badań nad lekiem synte­tycznym. Prowadził szerokie prace nad związkami organicznymi, a szczególnie nad lekami psychotropowymi. Interesował się też analizą związków organicznych. W obu dziedzinach miał osiągnięcia na miarę światową. Między innymi uzyskał jedne z pierwszych związków sulfonamidowych o silnym działaniu przeciwgruźliczym, dokonał syntezy oryginalnego polskiego leku – „Ipronal” i zbadał jego metabo­lizm w ustroju, wyjaśnił konformację wielu nowych pochodnych kwasu barbituro­wego, opracował pierwszą półautomatyczną centigramową metodę oznaczania wę­gla i wodoru. Pomimo „żelaznej kurtyny” często wyjeżdżał z wykładami do różnych ośrodków naukowych w Europie Zachodniej i USA, gdzie propagował polskie ba­dania nad nowymi lekami.

Urodził się 10 maja 1904 r. w Nowym Sączu. W 1922 r. po uzyskaniu świa­dectwa dojrzałości w państwowym gimnazjum we Lwowie rozpoczął studia na Wy­dziale Chemicznym Politechniki Lwowskiej. Dyplom inżyniera chemika otrzymał w 1926 r. Jeszcze przed ukończeniem studiów, w 1925 r. rozpoczął działalność na­ukową w macierzystej uczelni. Początkowo pracował w Katedrze Chemii Ogólnej, a po jej przekształceniu – w Katedrze Chemii Organicznej, kierowanej przez znanego polskiego chemika prof. Edwarda Suchardę. W 1929 r. uzyskał stopień naukowy doktora nauk technicznych, a w 1932 r. habilitował się w zakresie chemii orga­nicznej i uzyskał tytuł docenta. W tym też czasie został kierownikiem Zakładu Chemii Organicznej i Farmaceutycznej na Oddziale Farmaceutycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Po wybuchu wojny, w latach 1939 – 1941 oraz w la­tach 1944 – 1946 pracował w Państwowym Instytucie Medycznym we Lwowie na stanowisku profesora, kierownika Katedry Chemii Farmaceutycznej. Przez pewien czas był też pracownikiem naukowym w miejscowej fabryce chemiczno – farma­ceutycznej „Laokoon”. W 1944 r. wyjechał służbowo do Moskwy, gdzie w Instytu­cie Medycyny Doświadczalnej zapoznał się ze stanem badań nad penicyliną i jej otrzymywaniem. Po powrocie do Lwowa uruchomił (wraz z doc. Kuryłowiczem) na małą skalę jej produkcję.

W okresie przedwojennym zainteresowania naukowe Bogusława Bobrańskiego skupiły się początkowo wokół problemów ilościowej analizy związków organicz­nych, co znalazło odzwierciedlenie w jego rozprawie doktorskiej pt. „Metoda cen­tigramowej analizy elementarnej”. Było to pierwsze praktyczne opracowanie takiej metody, która umożliwiła oznaczenie w sposób  zautomatyzowany zawartości wę­gla, wodoru i azotu, a następnie chloru i bromu przy użyciu zaledwie 2 – 3 cg (1/100 g) substancji. „Metoda Bobrańskiego” zyskała szeroki oddźwięk i po­wszechne zastosowanie w całym świecie. Duże znaczenie poznawcze i praktyczne miała też jego praca (współautor E. Sucharda) pt. „O nowym ebulioskopie do ozna­czania ciężaru cząsteczkowego przy użyciu małych ilości substancji.” Opisany w niej przyrząd został uwzględniony zarówno w polskiej, jak i zagranicznej literatu­rze podręcznikowej i jest nadal używany w chemii organicznej. Już po wojnie prof. Bobrański dokonał modyfikacji wcześniej skonstruowanego przez siebie półmi­kroebuliometru, co pozwoliło na stosownie w nim wysokowrzących rozpuszczalni­ków o dużej zdolności rozpuszczania, np. kwasu octowego i pirydyny, którymi nie można posługiwać się w innych ebuliometrach. Równocześnie z pracami o tema­tyce analitycznej prowadził badania w zakresie chemii związków heterocyklicznych azotu. I w tej tematyce zyskał poważny sukces, otrzymując po raz pierwszy niepod­stawiony układ 1,5 – naftyrydyny. W późniejszym czasie uwagę zwracają jego prace nad syntezą wybranych pochodnych chinoliny oraz tlenkami zasad heterocy­klicznych i niektórymi ich reakcjami. Przerwała je wojna, ale po 1945 r. dały one początek obszernym badaniom nad tlenkami zasad pirydynowych w Holandii i Ja­ponii. Już w okresie przedwojennym, Bogusław Bobrański zapoczątkował badania nad syntezą nowych leków. Otrzymał validol, a przede wszystkim serię nowych po­chodnych sulfonamidowych o silnym działaniu przeciwgruźliczym. Była to jedna z pierwszych udanych prac nad syntezą leków zwalczających gruźlicę, co zostało od­notowane w światowej literaturze naukowej.

Po przymusowym wysiedleniu ze Lwowa, w 1946 r. przyjechał do Wrocławia i rozpoczął pracę na stanowisku profesora nadzwyczajnego, a następnie kierownika Katedry Chemii Organicznej i Farmaceutycznej Oddziału Farmaceutycznego miej­scowego Uniwersytetu i Politechniki. Pierwsze lata po wojnie były szczególnie owocne w działalności organizacyjnej prof. Bobrańskiego. W 1947 r. został za­stępcą dyrektora, a rok później dyrektorem Oddziału Farmaceutycznego. Po utwo­rzeniu w 1950 r. Wydziału Farmaceutycznego w nowo powstałej Akademii Me­dycznej we Wrocławiu został jego pierwszym dziekanem. W wyniku starań profe­sora odbudowano główny gmach Wydziału i zaadaptowano na potrzeby uczelni inny budynek. Jednocześnie podjął się on trudnego w tamtych czasach zadania utworzenia i wyposażenia od podstaw kilku katedr, w tym: Katedry Chemii Farmaceutycznej, Katedry Chemii Organicznej, Katedry Chemii Nieorganicznej, Katedry Technologii Środków Leczniczych. Był organizatorem biblioteki wydziałowej i przez wiele lat sprawował nad nią opiekę naukową. Przekazał wiele dzieł z własnego księgozbioru do ogólnego użytku pracowników naukowych i studentów. W 1956 r. został miano­wany profesorem zwyczajnym. Rok później Senat Akademii Medycznej powierzył mu funkcję rektora, którą pełnił przez dwie kadencje, do 1962 r. Równocześnie zorganizował Zakład Syntezy Leków w Instytucie Immunologii i Terapii Doświad­czalnej im. Ludwika Hirszfelda we Wrocławiu i do 1970 r. był jego kierownikiem. W 1958 r. przebywał blisko rok na stypendium Rockefellera w USA. Zdobytą wów­czas wiedzę i doświadczenie z zakresu chemii leków wykorzystał w późniejszej pracy naukowej

Prof. Bogusław Bobrański stworzył we Wrocławiu silny ośrodek badań nad le­kiem syntetycznym. Wraz ze współpracownikami zajął się związkami o potencjal­nym działaniu farmakologicznym, a przede wszystkim ustalaniem zależności tego działania od struktury chemicznej. Wykazał rolę grup alkilowych, podstawionych w położeniu α i β w stosunku do grupy aminowej i uzyskał związki o właściwościach hipotensyjnych. Oprócz tego dokonał syntezy wielu związków o działaniu kurary­zującym i zwojowym. Do ważniejszych osiągnięć w tej serii badań należało opra­cowanie oryginalnej metody syntezy pendiomidu, znanego w tym czasie leku gan­glioplegicznego (substancja działająca antagonistycznie do acetylocholiny w zwo­jach autonomicznego układu nerwowego) oraz otrzymanie jego nowych, silniej działających pochodnych. Obszerny cykl prac profesora dotyczył nowych pochod­nych kwasu barbiturowego, które jak ustalił, ulegają w ustroju przekształceniu i dają przegrupowania o działaniu trankwilizującym (kojącym). Opisał nowe reakcje tej grupy pochodnych, wyjaśnił konformację połączeń podstawionych przy atomach azotu i uzyskał wiele nowych związków aktywnych biologicznie. Przeprowadzone badania umożliwiły wybór pochodnej dobrze spełniającej warunki trankwilizatora, to jest kwasu 5-allilo-5-β-hydroksypropylo-barbiturowego. Po opracowaniu otrzy­manego związku wraz z farmakologami i klinicystami (prof. prof. Józef Hano, Mie­czysław Gamski, Stanisław Ślopek i inni) znalazł on zastosowania w leczeniu za­burzeń neurowegetatywnych i został zamieszczony w Urzędowym Spisie Leków (1963) pod nazwą Ipronal. Ten pierwszy po wojnie, całkowicie oryginalny, polski lek zyskał międzynarodowe uznanie i nazwę zalecaną przez Światową Organizację Zdrowia – Proxibarbal. Jego produkcję na skalę przemysłową podjęto poza Polską, w kilku  innych krajach w Europie: na Węgrzech pod nazwą Vasalgin, w Szwajcarii – Axenn, we Francji – Centralgan. W późniejszych badaniach, prof. Bobrański uzy­skał kilka innych pochodnych barbiturowych o działaniu dotąd nieznanym w tej grupie związków, m.in. immunosupresyjnym i przeciwzapalnym. Oprócz szeroko prowadzonej syntezy organicznej opracował lub udoskonalił wraz ze swoim zespo­łem kilka metod badania związków organicznych. Wśród nich na uwagę zasługują: oznaczanie teobrominy, α-allilo-γ-walerolaktonu w płynach ustrojowych, chroma­tografia nienasyconych pochodnych kwasu barbiturowego, opracowanie nowego półmikroebuliometru i automatycznej aparatury do oznaczania węgla i wodoru. Na­leży też wspomnieć o ścisłej współpracy profesora z polskim przemysłem che­miczno-farmaceutycznym, co miało ogromne znaczenie w okresie jego odbudowy po 1945 r. Jest autorem wielu patentów, m.in. opracował metodę otrzymywania kamfory z ter­pentyny sulfatowej, sposób uzyskiwania ksantyny z drożdży piwnych, technologię wyodrębniania kwasu moczowego z odchodów kurzych, metodę uzyskiwania kofeiny i teofiliny z mocznika. Dorobek naukowy prof. B. Bobrańskiego obejmuje ponad 150 orygi­nalnych prac doświadczalnych, opublikowanych w czasopismach naukowych krajo­wych i zagranicznych; kilkanaście opracowań referatowych i 30 patentów. Swoje osiągnięcia naukowe przedstawiał na wielu międzynarodowych kongresach i zjaz­dach, m.in.: w Zurychu (1945), Lizbonie (1956), Paryżu (1958), Londynie (1963) i w Pradze (1965). Aktywnie uczestniczył w Międzynarodowym Sympozjum Mikro­chemicznym w Pensylwanii (1961). W 1963 r. zorganizował Sympozjum Środków Kojących we Wrocławiu. Wielokrotnie był zapraszany do wygłoszenia wykładów we Francji (Paryż, Tuluza, Lyon, Bordeaux, Montpellier), a także we Włoszech (Genua), Szwecji (Lund) i Danii (Kopenhaga). W 1973 r. przebywał w USA  w ra­mach wymiany między National Academy of Sciences (NAS) i Polską Akademią Nauk (PAN). Wygłosił 10 wykładów na amerykańskich uniwersytetach i w instytu­tach naukowych. Dotyczyły one osiągnięć badawczych Zakładu Chemii Farmaceu­tycznej we Wrocławiu.

Prof. Bogusław Bobrański przywiązywał ogromną wagę do działalności dy­daktyczno – wychowawczej. Zajęcia ze studentami prowadził z dużym zaangażowa­niem, a jego interesujące wykłady reprezentowały zawsze najnowsze osiągnięcia nauk chemicznych i farmaceutycznych. W ciągu prawie pół wieku pracy uniwersy­teckiej wykształcił kilka tysięcy farmaceutów i farmakochemików. Wiele czasu i uwagi poświęcił opiece nad rozwojem naukowym swoich podwładnych i doktoran­tów. Był promotorem 16 rozpraw doktorskich z zakresu nauk farmaceutycznych i przyrodniczych. Stopnie docentów uzyskało pięciu jego najbliższych współpracow­ników, którzy później otrzymali tytuły profesorskie. Wielu innych jego uczniów zajęło wysokie stanowiska w przemyśle chemicznym i farmaceutycznym oraz we władzach państwowych. Wyrazem aktywnej działalności dydaktycznej profesora jest autorstwo kilku podręczników akademickich, takich jak: „Preparatyka orga­niczna środków leczniczych” (2 wyd.). „Analiza ilościowa związków leczniczych” (3 wyd.), „Chemia organiczna” (5 wyd.), „Postępy chemii środków leczniczych”. Wybitne osiągnięcia naukowe, owocna działalność dydaktyczna i olbrzymi wysiłek organizacyjny prof. Bobrańskiego na rzecz polskiego środowiska nauk chemicznych we Wrocławiu znalazły godne uhonorowanie. W 1978 r. Senat Akademii Medycznej we Wrocławiu nadał mu zaszczytny tytuł doktora honoris causa. W 2002 r. został ustanowiony Medal im. prof. Bogusława Bobrańskiego, który jest przyznawany co­rocznie przez Dziekana Wydziału Farmaceutycznego i Oddziału Analityki Medycz­nej im. Piastów Śląskich we Wrocławiu wyróżniającym  się absolwentom tej uczelni.

Oprócz licznych obowiązków podejmowanych na uczelni, prof. Bobrański peł­nił też ważne funkcje w innych instytucjach i organizacjach farmaceutycznych. Przez wiele lat był członkiem Rady Naukowej przy Ministrze Zdrowia, Rady Naukowej Instytutu Leków, Komisji Leków i Komisji Farmakopei Polskiej. Brał aktywny udział w pracach Polskiej Akademii Nauk, gdzie przewodniczył Komitetowi Nauk Farmaceutycznych, Komitetowi Terapii Doświadczalnej i Sekcji Badań nad Lekiem tego Komitetu. Ponadto był przewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Farmakologii PAN w Krakowie i członkiem Rady Naukowej Instytutu Immunolo­gii i Terapii Doświadczalnej PAN we Wrocławiu. Brał również czynny udział w działalności towarzystw naukowych. Był członkiem rzeczywistym Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Wiele czasu i uwagi poświęcał Polskiemu Towarzystwu Chemicznemu. Już w latach 1928 – 1939 pełnił funkcję skarbnika Oddziału Lwowskiego, w latach 1953 – 1954 – pre­zesa Zarządu Głównego PTChem., a następnie – w 1966 r. – przewodniczącego Od­działu Wrocławskiego. W uznaniu zasług naukowych i znaczącego wkładu w rozwój Towarzy­stwa został dożywotnim członkiem Zarządu Głównego oraz członkiem honorowym PTChem. Współtworzył Oddział Wrocławski Polskiego Towarzystwa Farmaceu­tycznego i został jego przewodniczącym (1948 – 1952). Reprezentował Polskę w międzynarodowych i zagranicznych towarzystwach naukowych. Był członkiem rze­czywistym International Society for Biochemical Pharmacology, członkiem hono­rowym i czynnym New York Academy of Sciences, Societa Italiana di Scienze Farmaceutiche, Societe de Pharmacie de Marseille. Brał też żywy udział w pracach wydawniczych. Przez ponad trzydzieści lat (1951 – 1983) pełnił obowiązki redak­tora naczelnego czasopisma „Wiadomości chemiczne”. Wchodził w skład Komitetu Redakcyjnego „Dissertationes Pharmaceuticae et Pharmacologicae” (później „Polish Journal of Pharmacology and Pharmacy”), kolegiów redakcyjnych „Archivum Immunologiae et Therapiae Experimentalis” i „Postępy Higieny i Me­dycyny Doświadczalnej” oraz włoskiego czasopisma „Il Farmaco”.

Opis sylwetki naukowej prof. Bogusława Bobrańskiego uzupełniają osobiste wspomnienia jego dawnych współpracowników, kolegów i uczniów. I tak prof. Jerzy Maj pamiętał zmarłego w 1991 r. profesora tak: „Odszedł wielki uczony, wybitny chemik, chemik leku w szczególności, o szerokiej wiedzy, świetnej znajomości przedmiotu od strony teoretycznej i warsztatowej, wy­chowawca wielu farmaceutów i chemików. Odszedł człowiek o olbrzymiej żywot­ności i pasji, rzetelności i odpowiedzialności, wielkiej prawości i prostolinijności, życzliwości dla ludzi, skromności i kulturze osobistej. Odszedł człowiek, który do­brze zasłużył się nauce polskiej i krajowi”. Prof. Helena Śladowska przedstawiając dokonania naukowe prof. Bobrańskiego napisała: „Należał do tych ludzi, którzy pracują nie dla osobistej korzyści materialnej czy sławy, lecz w samym dziele widzą nagrodę za swe trudy”.

dr n. farm. Katarzyna Hanisz

Piśmiennictwo:

1. Jerzy Maj: Bogusław Bobrański (1904 – 1991), „Nauka Polska”, 1992, nr 4, s. 165 – 168.
2. Henryk Kuczyński: Sylwetki naukowe członków PAN. Bogusław Bobrański, „Na­uka Polska”, 1967, nr 4, s. 52 – 56.
3. Tadeusz Zawisza: Śp. dr hab. Bogusław Bobrański, „Wiadomości Che­miczne“, 1992 (46) 259, z. 5/6, s. 259 – 268).
4. Helena Śladowska: Prof. dr hab. Bogusław Bobrański (w:) Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne na Dolnym Śląsku 1948 – 2008 pod red. Olafa Gubrynowicza, Aleksandra A. Kubisa, Barbary Figury. Wrocław 2008, s. 36 – 38.
5. Aleksander Drygas: Wkład polskich uczonych w tworzenie nowych leków, „Far­macja Polska”, R. 49, 1993, nr 18, s. 9 – 17.
6. Kto jest kim w polskiej medycynie. Informator biograficzny, Warszawa 1987, s. 64 – 65.
7. Leonard Kuczyński: Badania i produkcja leków syntetycznych (w:) Dzieje nauk farmaceutycznych w Polsce 1918 – 1978 pod red. Zofii Jerzmanowskiej i Bar­bary Kuźnickiej. Wyd. PAN 1986, s. 84 – 91.
8. Leonard Kuczyński: Badania nad lekiem syntetycznym (w:) Dzieje nauk farma­ceutycznych… op.cit. s. 312 – 344.
9. Julia Tyczyńska: Analiza chemiczna leków (w:) Dzieje nauk farmaceutycz­nych…, op. cit. 361.
10. Urszula Lipnicka: Jubileusz prof. dra. Hab. Bogusława Bobrańskiego. „Farma­cja Polska”, R. 40, 1984, nr 9, s. 562 – 565.
11. Włodzimierz Trzebiatowski: Rola lwowskich przedstawicieli nauk chemicznych w środowisku wrocławskim, „Kwartalnik Historii Nauk i Techniki”, R. 33, 1988, nr 1, s. 89 – 92.
12. Artur Owczarek: Medal im. dr hab. Bogusława Bobrańskiego, „Miesięcz­nik Informacyjny AM we Wrocławiu“, R. 9, 2003, nr 7 (77).

Życiorys naukowy prof. dr hab. Bogusława Bobrańskiego zamyka cykl artykułów poświęconych postaciom szczególnie zasłużonym dla polskiej farmacji – profesorów, którzy po zakończeniu II wojny światowej swoim życiem, działalnością i dorobkiem przyczynili się do jej odbudowy, rozwoju i podniesienia rangi w świecie. Cykl ten ze zrozumiałych względów nie wyczerpuje tematu, ale może stanowić zaczątek większego opracowania w przyszłości.