Szkoła polskiej farmacji. Uczeni i ich dzieła. Prof. dr farm. Jan Muszyński (1884 – 1957).

Urodził się 3 lipca 1884 roku w Wólce Nosowskiej na ówczesnej Lubelszczyźnie. Gimnazjum ukończył w 1903 roku w Warszawie, gdzie również stawiał pierwsze kroki w zawodzie aptekarskim. W okresie walk niepodległościowych, w 1905 roku został aresztowany za działalność konspiracyjną i osadzony na kilka miesięcy w warszaw­skiej cytadeli. Po złożeniu w 1907 roku egzaminów na stopień pomocnika aptekar­skiego rozpoczął studia farmaceutyczne w Dorpacie (obecnie Tartu) w Estonii. Już wtedy wyróżniał się wyjątkowymi umiejętnościami naukowo-badawczymi. Został nawet asystentem wolontariuszem botaniki ogólnej na uniwersyteckich kursach far­maceutycznych, brał udział w badaniach florystycznych prowadzonych w pracowni znanego rosyjskiego botanika prof. Mikołaja Kuźniecowa. Współpraca z tym wybit­nym uczonym zadecydowała ostatecznie o kierunku jego przyszłej drogi naukowej.

W 1909 roku otrzymał dyplom prowizora farmacji z odznaczeniem „cum eximia laude” i objął stanowisko inspektora ogrodu botanicznego przy dorpackim uniwersytecie. Po wybuchu pierwszej wojny światowej został powołany do wojska i w 1915 roku na­kazem władz wojskowo – sanitarnych objął zarząd nad państwową plantacją roślin leczniczych i wytwórnią chemiczno – farmaceutyczną w Suchumi na Kaukazie. Pro­wadził tam badania nad aklimatyzacją wydajnych odmian roślin leczniczych, kiero­wał produkcją naturalnej kamfory i olejku eukaliptusowego. W tym czasie miał już w swoim dorobku ponad 40 publikacji naukowych o tematyce botanicznej i farma­kognostycznej oraz gotową rozprawę magisterską o modligroszku prawdziwym (Abrus precatorius) i modligroszkach rzekomych. W związku z działaniami wojen­nymi, dyplom magistra farmacji otrzymał dopiero w 1917 roku w Dorpacie. Był to wówczas najwyższy stopień naukowy dla farmaceutów w carskiej Rosji, odpowia­dający tytułowi doktora farmacji w innych krajach.

Po powrocie do Polski w 1920 roku pracował początkowo w Spółdzielni Zielar­skiej „Planta”, a następnie w Ministerstwie Zdrowia Publicznego w Warszawie. Rok później wyjechał do Wilna, gdzie zorganizował Oddział Farmaceutyczny przy Wy­dziale Lekarskim Uniwersytetu im. Stefana Batorego, a w nim pierwszą w kraju sa­modzielną Katedrę Farmakognozji i Uprawy Roślin Leczniczych wraz ze specjali­stycznym ogrodem. W 1923 roku uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego oraz stanowi­sko dyrektora wileńskiego Oddziału Farmaceutycznego. Nominację na profesora zwyczajnego otrzymał w 1937 roku.

Prof. Jan Muszyński rozwinął w Wilnie szeroką działalność naukową i dydak­tyczną. Jego zainteresowania naukowe skoncentrowały się wokół roślin leczniczych i otrzymywanych z nich związków naturalnych. Prowadził doświadczenia uprawowe, odmianowe i aklimatyzacyjne. Miały one ogromne znaczenie praktyczne, zwłaszcza w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego, kiedy poszukiwanie krajowych roślin mogących zastąpić surowce importowane oraz uzyskanie rodzimych surowców nie ustępujących wartością surowcom sprowadzanym z zagranicy było pilną potrzebą gospodarczą. Pionierskie były jego badania nad wyselekcjonowaniem odpowiednio wydajnej odmiany kozłka lekarskiego (Valeriana officinalis). Wiele uwagi poświęcił uprawie naparstnicy purpurowej (Digitalis purpurea), często wówczas stosowanej w leczeniu nerwic i chorób serca. Uzyskał krajową odmianę mięty pieprzowej (Mentha piperita), zawierającej więcej olejków eterycznych niż importowany. Szczególne znaczenie miały prace prof. Muszyńskiego nad aklimatyzacją soi – rośliny o walorach odżywczych, które doprowadziły do wyhodowania kilku jej odmian, dojrzewających w naszym kraju. Jedna z nich, szczególnie odporna na surowe warunki klimatyczne rejonów północno-wschodnich otrzymała nazwę soi wileńskiej (Soja vilnensis). Polską soją zainteresowały się inne kraje, jak: Niemcy, Holandia, Francja, Szwecja, a nawet daleka Kanada i Japonia. Prof. Jan Muszyński należał do grona pierwszych polskich farmakognostów, którzy włączyli do programu swoich badań tematykę fito­chemiczną. Tym samym stał się współtwórcą przeobrażeń, jakie dokonały się w tej dziedzinie w latach międzywojennych. U schyłku lat 30-tych prof. Muszyński zyskał sławę i uznanie jako jeden z najwybitniejszych badaczy leków roślinnych w kraju. Był też czołową postacią polskiej farmacji. Reprezentował ją w kraju i za granicą, aktywnie uczestnicząc w wielu kongresach, zjazdach i sympozjach naukowych, między innymi we Francji, Szwajcarii, Belgii, Bułgarii. Brał udział w przygotowaniach do reformy studiów farmaceutycznych, współtworzył Farmakopeę Polską II z 1937 roku. W uniwer­sytecie, oprócz prowadzenia własnych dyscyplin to jest farmakognozji, uprawy roślin leczniczych i botaniki lekarskiej, wykładał dodatkowo chemię sądową, farmację stosowaną, historię farmacji i ustawodawstwo apteczne, a pod koniec lat 30-tych obronę przeciwgazową. Dyrektorem Oddziału Farmaceutycznego w Wilnie był aż do wybu­chu wojny, kierując jednocześnie tamtejszą Katedrą Farmakognozji i Uprawy Roślin Leczniczych. W grudniu 1939 roku został zmuszony do oddania majątku Oddziału w ręce pełnomocnika litewskiego, a sam podjął pracę w miejscowej fabryce chemiczno – farmaceutycznej na stanowisku kierownika naukowego.

W 1942 roku wyjechał do Warszawy, gdzie z wielkim zaangażowaniem włączył się w nurt spraw publicznych i politycznych. W okupowanej stolicy był jednym z na­jaktywniejszych wykładowców konspiracyjnego studium farmaceutycznego. W cza­sie Powstania Warszawskiego pełnił cywilną służbę w powstańczych oddziałach sa­nitarnych.

Po zawierusze wojennej w 1945 roku prof. Jan Muszyński przyjechał do Łodzi, gdzie jako założyciel Wydziału Farmaceutycznego w tworzącym się Uniwersytecie Łódzkim, a także pierwszy jego dziekan skupił wokół siebie grono przedwojennych profesorów – entuzjastów odbudowy polskiej nauki, którzy w trudnych powojennych warunkach wspólnie z nim organizowali pierwsze katedry i zakłady naukowe. Dzięki ogromnemu zaangażowaniu i wysiłkom dziekana Muszyńskiego łódzki Wydział Far­maceutyczny stał się wkrótce przodującą tego typu uczelnią w kraju i najlepiej zor­ganizowanym wydziałem w Uniwersytecie Łódzkim. Jednocześnie podjął się trud­nego w tamtych czasach zadania utworzenia w Łodzi silnego ośrodka badań nad le­kami roślinnymi. W tym celu zorganizował od podstaw Katedrę Farmakognozji i Uprawy Roślin Leczniczych, którą kierował aż do końca swojego pracowitego życia w 1957 roku. W wyniku jego usilnych starań już pod koniec 1945 roku powstał w Łodzi Miejski Ogród Botaniczny, a w jego wydzielonej części Ogród Roślin Leczniczych, stanowiący integralną część Katedry Farmakognozji. W krótkim czasie ogród ten stał się nie tylko bazą szkoleniową dla studentów, ale również znaną w świecie pla­cówką eksperymentalną. W 1948 roku zaczęto wydawać w nim katalog wymienny na­sion, co zaowocowało stałym kontaktem naukowym z wieloma ogrodami botanicz­nymi i innymi placówkami naukowo – badawczymi na różnych kontynentach. Profe­sor Muszyński wypełniając liczne obowiązki organizacyjne, nie mniej uwagi po­święcał dydaktyce. W pamięci studentów i pracowników uczelni zapisał się jako do­skonały wykładowca i pedagog. Jego wykłady reprezentujące zawsze najwyższy ak­tualny poziom wiedzy, prowadzone doskonałą polszczyzną cieszyły się dużym zain­teresowaniem i niemal stuprocentową frekwencją. Wychował wiele pokoleń farma­ceutów będąc ich przyjacielem i troskliwym opiekunem.

Rozległa wiedza, intuicja naukowa, pracowitość i ogromny autorytet prof. Mu­szyńskiego zainspirowały początkowo niewielki zespół jego współpracowników i uczniów do wytężonej pracy naukowej. Prowadzono prace doświadczalne z zakresu uprawy i aklimatyzacji roślin leczniczych, prace anatomiczno – farmaceutyczne i fitochemiczne. Łódzki ośrodek farmakognostyczny w każdym z wymienionych kie­runków mógł poszczycić się znaczącymi osiągnięciami, przy czym szczególnie im­ponujący był dorobek naukowy profesora Muszyńskiego. W ocenie dzisiejszych far­makognostów, tematyka podejmowanych przez niego prac była głęboko osadzona w ówczesnej światowej problematyce badań farmakognostycznych ze znaczącym aspektem praktycznego ich wykorzystania na potrzeby polskiego lecznictwa. Wśród prac agrotechnicznych obiecujące wyniki uzyskano w badaniach nad aklimatyzacją rącznika pospolitego (Ricinus communis), aminka egipskiego (Ammi visnaga), gorzknika kanadyjskiego (Hydrastis canadensis). W sumie przebadano ponad 20 ga­tunków roślin dostarczających surowców lekospisowych i pozalekospisowych, w tym kilka pochodzących ze znacznie cieplejszych niż nasza stref klimatycznych. W ośrodku łódzkim podjęto pionierskie w Polsce próby hodowli sporyszu (Secale cor­nutum) metodą sztucznego zakażenia kwitnącego żyta zarodnikami buławinki czer­wonej. W późniejszym czasie badania te zostały rozwinięte w Instytucie Przemysłu Zielarskiego „Herbapol” w Poznaniu, gdzie opracowano metodę wielkoareałowej uprawy sporyszu. Szukając łatwo dostępnych krajowych źródeł glikozydów karde­nolidowych, prof. Muszyński zainteresował się pszonakiem pospolitym (Erysimum cheiranthoides), występującym w Polsce jako chwast. Przeprowadzono podstawowe badania tej rośliny wykazując, że najwięcej glikozydów nasercowych zawierają na­siona pszonaka. Prace te kontynuował ośrodek poznański wraz ze światowej sławy zespołem Tadeusza Reichsteina, uzyskując materiał poznawczy na wysokim pozio­mie naukowym. Prof. J. Muszyński był znanym badaczem alkaloidów widłaków. Już w okresie międzywojennym z ziela widłaka wrońca (Lycopodium selago) otrzymał mieszaninę alkaloidów, którą nazwał selaginą. Doświadczenia te kontynuował w okresie powojennym w Łodzi, publikując cenne doniesienia w czasopismach krajo­wych i zagranicznych. Jego pierwsze spostrzeżenia w których wykazał, że selagina ma zdolność wywoływania zwężenia źrenicy oka znalazły potwierdzenie w bada­niach klinicznych. Prowadząc dalsze obserwacje widłaków stwierdził występowanie flawonoidów w zielu widłaka torfowego i widłaka wrońca. Kolejne łódzkie prace izolacyjne, oparte na surowcach pozyskiwanych z krajowych lub egzotycznych ro­ślin leczniczych aklimatyzowanych wnosiły nowe elementy technologiczne mające walor aplikacyjny. Pod koniec drugiej wojny światowej zainteresowanie badaczy wzbudziły flawonoidy, występujące w wielu roślinach leczniczych. Wśród nich uwagę profesora Muszyńskiego zwróciła rutyna, ze względu na właściwości uszczel­niania śródnabłonka naczyń włosowatych i usprawniania krążenia krwi. Pod jego kie­runkiem opracowano metodę laboratoryjnego otrzymywania rutyny z ziela gryki zwyczajnej (Fagopyrum sagittatum) i jej oczyszczenia przez krystalizację. Osiągnię­cie to zostało wykorzystane w Warszawskich Zakładach Farmaceutycznych, gdzie podjęto produkcję rutyny z ziela gryki na skalę przemysłową. Na początku lat 50-tych  związek ten był już dostępny w polskich aptekach po nazwami: „Rutina”, „Rutino­scorbin” i „Rutisol”. W 1949 roku prof. J. Muszyński zainteresował się bodźcowym działaniem wyciągów z liści aloesu drzewiastego (Aloe arborescensi). W następ­stwie tego opracowano w Łodzi metodę otrzymywania z aloesu wyciągu płynnego do wstrzykiwań, odznaczającego się trwałością i wysoką aktywnością terapeutyczną. W latach 50-tych produkcję przemysłową wyciągu z aloesu w ampułkach pod nazwą „Bio­stymina” podjęły Przemysłowo – Rolne Zakłady w Klęce.

Powszechnie uważa się prof. Jana Muszyńskiego za współtwórcę polskiej szkoły farmakognozji. Uczniami i godnymi kontynuatorami jego myśli naukowej byli późniejsi profesorowie i kierownicy katedr farmakognozji w czterech uczel­niach farmaceutycznych: Wacław Strażewicz w Poznaniu, Tadeusz Bodalski we Wrocławiu, Regina Zielińska – Sowicka w Łodzi, Aleksander Ożarowski w Lublinie i w Instytucie Przemysłu Farmaceutycznego w Warszawie.

Jak wynika z powyższego opisu, okres łódzki w życiu prof. J. Muszyńskiego charakteryzował się wytężoną działalnością naukową. Znalazła ona odzwierciedle­nie w licznych artykułach ogłoszonych w czasopismach fachowych polskich i zagra­nicznych oraz w wydawnictwach książkowych. Spod jego pióra wyszły pierwsze po wojnie doniesienia naukowe dotyczące leków roślinnych. Opracował kilka warto­ściowych podręczników i skryptów, z których przez wiele lat korzystali studenci farmacji z różnych ośrodków akademickich w Polsce. Niektóre z nich były kilka­krotnie wznawiane, np. opracowanie zatytułowane „Ziołolecznictwo i leki roślinne” doczekało się aż sześciu wydań, a pierwszy pełny  polski podręcznik farmakognozji z 1957 roku do dzisiaj jest poszukiwany przez wielu farmaceutów. Biografowie okre­ślają prof. Jana Muszyńskiego jako niestrudzonego propagatora i popularyzatora zielarstwa i ziołolecz­nictwa w Polsce oraz współtwórcę krajowego przemysłu zielarskiego. Opublikował wiele artykułów i kilka broszur o tej tematyce. Cieszył się autorytetem nie tylko wśród farmaceutów, popularyzował wiedzę o leku roślinnym również w innych za­wodach. Był zapraszany do prowadzenia wykładów dla lekarzy oraz organizowania kursów zielarskich dla plantatorów, leśników i pszczelarzy.

Poza pracą zawodową i naukową dużo wysiłku i czasu po­święcał działalności społecznej. Był członkiem wielu towarzystw, rad i komitetów naukowych w których pełnił odpowiedzialne funkcje. W latach 1945 – 1950 prze­wodniczył zespołowi farmaceutycznemu Rady Naukowej Ministerstwa Oświaty, współtworząc uniwersyteckie szkolnictwo farmaceutyczne w powojennej Polsce. Od 1953 roku brał udział w pracach Komitetu Nauk Medycznych Polskiej Akademii Nauk. Ściśle współpracował z Komisją Farmakopei Polskiej III z 1954 roku. Zapisał piękną kartę w powstaniu i rozwoju Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego. Był jego współzałożycielem i pierwszym prezesem (1947 –1950) oraz twórcą Oddziału Łódz­kiego PTFarm. W 1956 roku został członkiem honorowym tej ważnej organizacji na­ukowej. Interesował się wszystkimi problemami polskiej farmacji, w tym sprawami zawodu aptekarskiego i młodzieży farmaceutycznej. Domagał się podniesienia rangi zawodu farmaceutycznego, walczył o poprawę warunków socjalnych pracowników aptek. Zarówno w Dorpacie, jak i w Wilnie i w Łodzi był emocjonalnie związany ze stowarzyszeniem studenckim o charakterze społeczno – patriotycznym, działającym początkowo pod nazwą „Lechicja”, a następnie „Lechia”. Za zasługi dla „Lechitów” został wyróżniony ich członkostwem honorowym.

Profesor Jan Muszyński był uczonym o szerokich zainteresowaniach humani­stycznych, które realizował poprzez propagowanie języka esperanto, zgłębianie hi­storii farmacji oraz twórczość poetycką. Był zapalonym bibliofilem, gromadził sta­rodruki i inne cenne pozycje książkowe polskie i zagraniczne. Swobodnie posługiwał się kilkoma językami obcymi: rosyjskim, niemieckim, francu­skim, angielskim, włoskim. Do dzisiaj określa się profesora „człowie­kiem renesansu”, „tytanem pracy”, „osobą o niepospolitej energii i sile charakteru”. Prof. dr hab. Henryk Bukowiecki wspomniał go w następujących słowach: „Wy­chowawcą i nauczycielem był niezrównanym bo uczył własnym przykładem… Dla wyższych, nieprzemijających wartości pracował bez wytchnienia dzięki czemu ota­czał go szacunek powszechny i urok, który przyciągał wielu…”

dr n. farm. Katarzyna Hanisz

Piśmiennictwo:

1. Daniela Kaszczyk – Grodzicka: Jan Kazimierz Muszyński (1884 – 1957) i jego pozycja w polskich naukach farmaceutycznych. „Annales Academiae Medicae Lodzensis” T. 23, supl. 24, Łódź 1984.
2. Katarzyna Hanisz: Łódzka szkoła farmakognozji Jana Muszyńskiego (w:) Rola nauczycieli w tworzeniu dziedzictwa kulturowego w Łodzi pod red. Sławomira Gali, wyd. ŁTN 1998.
3. Katarzyna Hanisz: Prof. dr Jan Muszyński (1884 – 1957). „Kronikarz”. Se­mestralny biuletyn informacyjny UM w Łodzi, R. 5, 2006/2007, nr 2, s. 392 – 400.
4. Witold Jabłonowski: Prof. dr Jan Muszyński – życie i działalność (1884 – 1957) „Annales Academiae Medicae Lodzensis”, R. 9, 1967, nr 9, s. 185 – 194.
5. Stanisław Kohlmünzer: Badania nad lekiem naturalnym (w:) Dzieje nauk farmaceutycznych w Polsce 1918 – 1978 pod red. Zofii Jerzmanowskiej i Barbary Kuźnickiej, wyd. PAN 1986, s. 251 – 294.
6. Henryk Pankiewicz: Prof. dr farm. Jan Muszyński (1884 – 1957). „Archi­wum Historii Medycyny”, R. 37, 1974, nr 3, s. 375 – 377.
7. Robert Rembieliński: Jan Muszyński (1884 – 1957). Wyd. ZG PTFarm 1960.