Prometeusz farmacji zrodził się w laboratorium aptecznym (1853) w Polsce: I. Łukasiewicz 1822/2022

„Na początku były wody”

Parafraza z Księgi Rodzaju unaoczniła rolę i znaczenie wód mineralnych w powstaniu przemysłu farmaceutycznego. W III. wieku p. n. Ch. Rzymianie zbudowali akwedukt z Gór Ardenów do Kolonii, który liczył ponad 70 kilometrów przy spadku terenu zaledwie o 1,5 stopnia. Tłoczono nim wodę górską zdatną bezpośrednio do picia, kąpieli i utrzymania higieny. Towarzystwo Odbudowy Akweduktu Rzymskiego częściowo zrekonstruowało wodociąg, nie uzyskało jednak odpowiedzi, jak starożytni pozyskiwali tak wysokiej jakości wodę krystaliczną.

W XVIII wieku wody mineralne w Karlowych Warach były niezmiernie wysoko cenione, a kuracjusze czekali od północy w kolejce, aby napić się kilka łyków. W 1775 roku arcybiskup Trewiru uzyskał z dzierżawy tylko jednej studni mineralnej znaczną sumę 60.000 guldenów. Aptekarze rozprowadzali wody najwyższej czystości w beczkach i dzbanach na znaczne odległości. W ten sposób zapobiegali oni epidemiom na co zwrócili uwagę Z. Wolniak, K. Koch i P.W. Górski podczas Biennale Niemieckiej Historii Farmacji (2016) w saksońskiej Miśni. Te doświadczenia logistyczne wykorzystali później do dystrybucji specyfików masowych. Olbrzymi popyt na wody zdrowotne zaspakajali aptekarze specjaliści jak Teodor Heinrich vel Hejnrich (1790-1869). Zasłużył się on projektami tężni i solanek w Ciechocinku i Busku Zdroju oraz badaniami analitycznymi tamtejszych wód mineralnych. Rozkłady wód leczniczych według tlenowej teorii A. Lavoisiera (1743-1794) wykazywały na ilościową zawartość pochodnych siarki, węgla, magnezu i żelaza. Długotrwałe transporty powodowały psucie się wód mineralnych, tak jak w jednej aptece radzieckiej w 1793 roku, kiedy do rynsztoku wylano 800 dzbanów.

Aptekarz Jean Hyac. Magellans rozwiązał powyższe problemy w 1777 roku w oryginalnej publikacji (i pisowni) wydrukowanej w Londynie: ’Discriptions of an glas apparatus for making Mineral-Waters like of Pyrmont, Spa, Seltzer in a few minutes’. Urządzenie jego pomysłu przyczyniło się do przełomu w produkcji sztucznych wód mineralnych, które składem były zbliżone do naturalnych. Percepcję tej technologii w Polsce (F.A. Struve, 1781-1840) potwierdziły M. Urbanik i K. Jaworska w wystąpieniu: Wody mineralne sztuczne i ich wytwórcy (dalej: Urbanik, Jaworska, Wody sztuczne).

Pozyskiwanie wód naturalnych przez aptekarzy, a następnie ich produkcja o identycznej zawartości minerałów doprowadziły do rozkwitu warszawskiego przemysłu farmaceutycznego. Statystycznie w końcowych osiemdziesięciu latach XIX stulecia powstawało przeciętnie jedno przedsiębiorstwo farmaceutyczne rocznie. W niespełna ćwierć wieku (1900-1920) założono aż 168 manufaktur lekowych, co stanowiło ewenement na skalę europejską (Asendrych-Gempel, Jakszuk, Od wód mineralnych). Imponująca ekspansja warszawskiej farmacji była zbliżona do bilansów przemysłu tekstylnego w Łodzi, który był również przodujący w XIX-wiecznej Europie. Per analogiam do łódzkiego odpowiednika należało więc mówić o Farmaceutycznym Okręgu Przemysłowym w Warszawie i o jego dynamicznym rozwoju w międzywojniu (Lidia Maria Czyż, Płocki Nobel – Adolf Mateusz Gąsecki 1868-1952, dalej: Czyż, Płocki Nobel).

Duże zasługi w badaniu galicyjskich wód mineralnych położył Teodor Torosiewicz (1789-1876) – właściciel apteki i naukowego laboratorium we Lwowie. Wyniki swych badań publikował w prasie krajowej i zagranicznej (bawarskiej): ’Wody mineralne w Królestwie Galicji i na Bukowinie pod względem fizyko – chemicznym opisane’ (1849) i ’Wody mineralne szczawnickie w Królestwie Galicji chemicznie rozkładane przez Teodora Torosiewicza, a pod względem na ich moc leczniczą opisane i ocenione przez Henryka Krattera’ (1842). Źródła roponośne występowały razem z wodami mineralnymi, co skłaniało do ich wspólnego rozkładu chemicznego. Analogiczne badania w odniesieniu do podkarpackiej ropy przeprowadzał Ignacy Łukasiewicz (1822-1882) wraz z lwowskimi farmaceutami Janem Zehem (1817-1897) i Piotrem Mikolaschem (1805-1873). Frakcjonowali oni ropę naftową w wysokich temperaturach 250 – 300 stopni Celsjusza, a cząsteczki organiczne wytrącali przez zadziałanie kwasem siarkowym i 'ługiem sody gryzącej’. Identyczną czystość chemiczną, jak w importowanym leku Oleum Patrae album italicum, uzyskali oni opierając się na instrukcjach z farmakopei austriackich (1840 i poprzednich), jak i na ich komentarzach. Specyficzne analizy, w tym termiczne jakie zastosowali Łukasiewicz i jego koledzy, były znane i praktykowane od stuleci przez aptekarzy w laboratoriach. Osprzęt i aparaty do rozdziału leków lwowianie przystosowali dla badań chemicznych oleju skalnego (’tłuszczu ziemnego’), czyli ropy naftowej (Magowska: Z historii technologii). Procesy analityczne i modyfikacje przyrządów zintensyfikowano w laboratorium aptecznym w połowie XIX wieku co doprowadziło do powstania przemysłów farmaceutycznego, chemicznego, spożywczego i kopalnianego. W pędzie odkrywczym swej epoki wiodącym okazał się Ignacy Łukasiewicz, który wykreował nową rzeczywistość naftową.

Czytaj także: Lepsza, doskonalsza, szlachetniejsza… Apteka – ośrodkiem propagandy zielarskiej.

Streszczenie

Wnioski z XXIX Sympozjum Historii Farmacji 2020/2021 ’Laboratorium fabryczne kolebką przemysłu farmaceutycznego’ posłużyły w zwalczaniu aktualnej epidemii. Aptekarze byli jedynymi w dostarczaniu chorym leków przeciwepidemicznych, które wyrabiali je i składowali we własnych oficynach. Transporty krystalicznych wód mineralnych dla ludność zapobiegały zarażeniem w czasie morowym. Logistyka wód okazała się przydatna w późniejszej dystrybucji specyfików masowych. Badaniami historycznymi objęto obszary byłej I. Rzeczypospolitej i rodaków farmaceutów działających poza jej granicami; dzięki czemu rozszerzono paradygmat leku fabrycznego. Laboratorium było zawsze sercem oficyny i nadawało rytm pracy w całej aptece. Z chwilą przeniesienia go do hali fabrycznej zmieniła się jego funkcja na kontrolną i badawczą. Wyrób leków umiejscowiono w hali fabrycznej, gdzie zmodyfikowane oprzyrządowania laboratoryjne, które były napędzane parą wodną lub elektrycznością. Dla sprostania wymogom przemysłowym okazało się nieodzowne pełne wykształcenie uniwersyteckie dla aptekarzy. Na hali fabrycznej doszło do synergizmu wysiłków farmaceutów i lekarzy przy doskonaleniu specyfików seryjnych; tam też pogodziły się dotąd konkurujące ze sobą grupy zawodowe. Laboratorium przemysłowe kontrolowało zgodności recepturowe w produkcji i zastąpiło częściowo rewizje apteczne. Zaniechanie nadzoru nad jakością wiodło do zwielokrotnienia skutków ubocznych, niekiedy nawet masowych. Analiza wód mineralnych miała podstawowe znaczenie dla rozwoju przemysłu farmaceutycznego produkującego ich sztuczne surogaty. Umiejętności rozkładu chemicznego okazały się decydujące dla Ignacego Łukasiewicza (1822-1882) i jego kolegów w wyizolowaniu czystego Oleum Petrae album italicum. Uzyskali je dzięki skrupulatnemu wdrążaniu przepisów farmakopealnych. Czyste chemicznie Oleum posiadało właściwości zarówno leku jak i nafty, którą wkrótce wykorzystano do oświetlenia. W 1853 zabłysła jasnym światłem pierwsza lampa naftowa w oficynie i na sali operacyjnej we Lwowie przy współudziale polskiego Prometeusza farmacji Ignacego Łukasiewicza z laboratorium aptecznego. Po wyizolowania przez lwowian Oleum Petrae album italicum – leku i nafty – nastąpił triumfalny rozwój kopalnictwa i przemysłu naftowego na świecie o bezprecedensowym znaczeniu gospodarczym i społecznym.

The Prometheus of Pharmacy was born in an apothecary laboratory in Poland (1853): Ignacy Lukasiewicz 1822/2022

Conclusions of the XXIX Symposium of the History of Pharmacy 2020/2021 “Laboratorium apteczne – kolebka przemyslu farmaceutycznego”

“The pharmacy laboratory as the cradle of the pharmaceutical industry” served in the fight against the current epidemic. Apothecaries were the only ones to provide the sick with ant epidemic medicines, which they prepared and compounded in their own pharmacies. Transports of crystalline mineral waters  for the people prevented plague infections during the plague season. Water logistics proved useful in the later distribution of large quantities of medicines. The historical research involved the areas of the former I. Polish Republic and compatriots of pharmacists, operating outside its borders. Thanks to this activity, the paradigm of factory medicine was extended. The laboratory has always been the heart of the pharmacy and has set the rhythm of work in all parts of the drugstore. When it was moved to the factory hall, it has fundamentally changed in terms of its function over control and research.

The production of drugs was located in the factory hall, where modified laboratory equipment was driven by steam and electricity. A full university education for the pharmacist was essential to meet the new industrial professional standards.

On the factory floor, the efforts of pharmacists and physicians in improving serial pharmaceuticals were synergized, and the previously competing medical professions were reconciled.

The industrial laboratory controlled prescription compliance in manufacturing and partially replaced pharmacy inspections. The abandonment of quality monitoring implicated a multiplication of side effects, somewhere even mass effects. The analysis of mineral waters was of fundamental importance for the development of the pharmaceutical industry, producing artificial surrogates. The skills of chemical decomposition proved to be decisive for Ignacy Lukasiewicz (1822-1882) and his colleagues in isolation pure Oleum Petrae album italicum. They succeeded in getting the desired  product by meticulous instructions, pure chemical. The refined rock-oil had had properties of both medical and illuminating character.

As lightning  material, called kerosene, it fueled the first lamp of this type in 1853. This first Kerosene Lamp shone brightly in the shop window of the pharmacy and short after in the surgery room of Lviv`s  municipal hospital. In the presence of  the Polish Prometheus Ignacy Lukasiewicz from the pharmacy laboratory.

After the successfully performed distilling process of getting kerosene with its medical and illuminating qualities, a triumphal development of industrial oil mining began spreading in different parts of the world with an  unprecedented social and economic impact.