10.2008 – “Poczet wielkich aptekarzy polskich. Cz. I.”

10.2008, nr 26/4 online

 

 

POCZET WIELKICH

 

APTEKARZY POLSKICH.

 

CZ. I.

   Michał Sędziwój (1566-1636) był obok Kopernika najbardziej znanym Polakiem rozpoczynającej się rewolucji naukowej XVII wieku – czasów, gdy astrologia ostatecznie stawała się astronomią, a alchemia – chemią lekarską. Sędziwój z jednej strony był alchemikiem, ze względu na ezoteryczny język swoich traktatów, hermetyzm w podejściu do zjawisk przyrody i tajne stowarzyszenia, które zakładał, z drugiej zaś chemikiem, jako prekursor empiryzmu, głoszący, że "doświadczenie jest jedynym nauczycielem prawdy". Zgłębiając tajemnice chemii, zajmował się równocześnie medycyną, filozofią i przyrodoznawstwem. Cieszył się ogromną sławą w całej Europie. Na dworach królewskich i książęcych był przyjmowany z honorami, miał zdolności dyplomatyczne i osobisty urok, co jednało mu wielu możnych przyjaciół. W świecie znany był jako Michael Sendivogius, a w swoich dziełach występował jako Cosmopolita, Sarmata, Anonymus.
   Dzieła Sędziwoja należały przez dwa wieki do najpoczytniejszych książek alchemicznych. "Traktat o kamieniu filozoficznym" (autor zmienił potem tytuł na "Nowe światło chemii") miał w latach 1604-1797 ponad 50 wydań w pięciu językach; "Dialog Merkuriusza, Alchemika i Natury" – 26 wydań (posłużył on Beniaminowi Jonsonowi, angielskiemu dramaturgowi, uznawanemu ówcześnie za drugiego po Szekspirze, do napisania sztuki "The Alchemist"); "Harmonia" – 13 wydań; "Traktat o soli" – 8 wydań; "Traktat o siarce" – 18 wydań.
   Współcześni pisali o Sędziwoju z podziwem i zachwytem. John French w przedmowie do pierwszego angielskiego wydania "Nowego światła chemii" (1651) pisał: "Gdy ktokolwiek zapyta mnie, która i czyja książka najbardziej prowadzi do zrozumienia Boga, jego tworów i tajemnic, nie mógłbym odpowiedzieć inaczej, że zaraz po Piśmie Świętym – Sendivogius”. John Houpreght, określał Sędziwoja jako "największego filozofa tajemnic przyrody", a  John Gadbury w "Poemacie chemicznym" zamieszczonym w przedmowie do "Harmonii" nazwał go "królem chemii i pochodnią wiedzy". Autor współczesnej "A history of Chemistry", John Partington zaliczył Sędziwoja do największych chemików w dziejach.
   Był niewątpliwie najbardziej sławnym polskim alchemikiem (łac. Sendivogius Polonus). Urodził się w rodzinie szlacheckiej na południu Polski, koło Nowego Sącza. Jako młody człowiek próbował uzyskać wykształcenie podróżując po Europie i studiując w Wiedniu, Altdorfie, Lipsku i Cambridge. Było to możliwe dzięki „stypendium” wojewody Olbrychta Łaskiego i marszałka wielkiego koronnego Mikołaja Wolskiego. Być może to oni wprowadzili go w fascynujący wówczas wielu ludzi świat alchemii. Dzięki protekcji Łaskiego król Stefan Batory finansował wiele alchemicznych prób, szczególnie biegłych w tym względzie Anglików. Doświadczenia, które Sędziwój wykonywał z Wolskim na Zamku Wawelskim doprowadziły do wielkiego pożaru (była to jedna z przyczyn przeniesienia stolicy Polski do Warszawy).
   Największą sławę nasz alchemik zyskał dzięki eksperymentom w Pradze, gdzie w 1593 r. został sekretarzem i doradcą cesarza Rudolfa II. Podobną funkcję pełnił później u króla Zygmunta III Wazy. W 1604 r. w Pradze w obecności Rudolfa II i w 1616 r. na dworze Maurycego, landgrafa Hesji, dokonał ponoć transmutacji zwykłych metali w złoto. Na pamiątkę tego wydarzenia cesarz Rudolf II kazał wmurować tablicę z łacińską inskrypcją – "Niechbyinskrypcją – „Niechby inny tyle wniósł, co Sędziwój Polonus".
   Sędziwój interesował się nie tylko doświadczeniami alchemicznymi. Wykorzystując swoją wiedzę tworzył podwaliny przemysłu metalurgicznego, a także pracował nad wytwarzaniem nowych leków. Na zlecenie cesarza Ferdynanda II kierował budową kopalni ołowiu i miedzi na Śląsku. Zmarł nagle koło Ołomuńca na Morawach w 1636 r.

 

 

   Wielkim przełomem w rozwoju medycyny domowej było rozpowszechnienie druku. Właściciele drukarni dostrzegli jedną z najważniejszych ludzkich potrzeb – szukanie pomocy w cierpieniu. To zadanie spełniły zielniki – ówczesne encyklopedie zdrowia. Prawdopodobnie na ich powstanie największy wpływ miały niemieckie i włoskie herbarze. Duża część polskiego słownictwa botanicznego została ustalona przez Jana Stankę, a pierwszy słownik łacińsko-polski nazw roślin, opracowany przez Szymona z Łowicza, dołączono do pracy Aemiliusa Macera. Wśród polskich zielników największą popularność zyskały: Stefana Falimirza O ziołach i o mocy ich z 1534 roku, Marcina z Urzędowa Zielnik Polski z 1595 roku i Szymona Syreniusza Zielnik herbarzem z łacińskiego zowią z 1613 roku. Dużą popularnością cieszył się również poradnik Marcina Siennika, zawierający jako suplement (kontynuacja paginacji Herbarza s. 489 – 628) Sekrety czcigodnego Aleksego z Piemontu. W latach 1568 – 1788 ukazało się w Polsce aż siedem wydań tego „receptariusza”; na jego popularność wpłynęły zamieszczone tam praktyczne wskazówki dotyczące wytwarzania, w warunkach domowych, przede wszystkim leków, a także kosmetyków, substancji zapachowych i przetworów.
   Autorzy zielników korzystali z tych samych źródeł, z których czerpali wiedzę  ówcześni aptekarze. Tak więc w księgozbiorach aptekarzy znajdowały się dzieła autorów antycznych, arabskich i łacińskich oraz polskie zielniki. Choć większość z tych dzieł zawierała wiedzę minionych stuleci – w dobie renesansu wciąż była to wiedza aktualna. J. Szostak, R. Muster i B. Figura ustalili listę najbardziej popularnych ksiąg farmaceutyczno-medycznych w polskich księgozbiorach aptecznych w XVI w. Wśród autorów są tam wymienieni m.in. Theophrast z Erozos, Nikandros z Kolofonu, Pedanios Dioscorides, C.Plinius Secundus, Galen z Pergamonu, Nicolaus Praepositus z Salerno, Albertus Magnus, Nicolaus Alexandrinus, Arnoldus de Villanova, Mathaeus Silvaticus, Manlius de Bosco, Quiricus de Augustis, Valerius Cordus, Petrus Andrea Matthiolus, Leonhard Fuchs, Gabriel Fallopius, Paulus Aegineta, Avicenna, Mesue, J.Michael Savonarola, Antonius Guainerius, Petrus de Crescentis, Hieronim Spiczyński i Marcin Siennik. Wiedza oparta na pracach wyżej wymienionych autorytetów, według autorów “ogrodów zdrowia”, przeznaczona była nie tylko „dla aptekarzy, lekarzy i cyrulików, lecz także [dla] panien, kobiet i tych wszystkich, którzy się na ziołach znają”.
   Staropolskie encyklopedie zdrowia z założenia były kompilacjami. Ich autorzy nie mieli ambicji tworzenia oryginalnych prac naukowych. Pierwsze polskie zielniki –  herbarze renesansowe odegrały olbrzymią rolę jako podręczniki, źródła wiedzy i to zarówno dla zawodowych aptekarzy jak i dla opiekunek apteczek dworskich – panien apteczkowych. Autorzy sami zdawali sobie sprawę, że piszą swoje dzieła również dla kobiet zajmujących się leczeniem. W XVII w. wiedza obowiązująca aptekarzy, jak i kobiety zajmujące się w dworach leczeniem była bardzo podobna. Kobiety miały natomiast dodatkowe źródło wiedzy od „bab” wiejskich zajmujących się leczeniem. Medycyna domowa, wspierana przez autorytety medyczne, nie była ignorowana przez medycynę oficjalną i nie było między nimi przepaści, jaka istnieje pomiędzy znachorstwem a medycyną w naszych czasach. Większość społeczeństwa skazana była na samolecznictwo.
   Nazewnictwo botaniczno-farmaceutyczne, na którym wzorowali się staropolscy kompilatorzy dotarło do encyklopedii zdrowia bardzo zniekształcone. Pojęcia dotyczące przyrodoznawstwa, często wspólne dla wszystkich europejczyków, oparte były na terminologii naukowej powstałej przede wszystkim w czasach Arystotelesa i Teofrasta.

*kliknij, aby powiększyć

   Najbardziej znanym i cenionym twórcą renesansowych herbarzy był Szymon Syreński. Urodził się około 1540 w Oświęcimiu jako syn mieszczanina Mikołaja. W latach 1560-1569 studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Krakowskiego, na którym w 1569 r. uzyskał tytuł magistra sztuk wyzwolonych oraz doktora filozofii. Następnie przyjął pracę guwernera i wraz ze swoimi podopiecznymi, Wojciechem Herburtem z Fulsztyna i Jerzym Kormanieckim, studiował w Ingolstadt. W tym czasie wiele podróżował – po Węgrzech, Niemczech, Niderlandach i Szwajcarii. Zwiedził m.in. prywatne ogrody roślin leczniczych w Augsburgu, Heidelbergu i Moguncji. Około 1573 r. udał się do Włoch, gdzie rozpoczął studia medyczne na uniwersytecie padewskim, który był wówczas wiodącym ośrodkiem medycyny i botaniki. Prowadził tam obserwacje roślin zarówno uprawianych w ogrodach włoskich oraz dziko rosnących. Dyplom ukończenia studiów otrzymał w dniu 13 lutego 1577 r. z rąk sławnego wówczas Geronima Mercuriali (1530-1606), który był jego opiekunem naukowym.
W 1578 r. powrócił do Polski i zamieszkał we Lwowie. Tam prowadził praktykę lekarską i jednocześnie badał okoliczną florę, wyjeżdżał też w dalsze okolice, na Podole, Pokucie, w okolice Bieszczadów i Babiej Góry. W 1588 r. przeniósł się do Krakowa, gdzie objął stanowisko lekarza dla ubogich, z fundacji Piotra z Poznania. W zamian za bezpłatne leczenie pacjentów otrzymał dom przy ul. Wiślnej, w którym zamieszkał.
   Od 1590 r. wykładał medycynę na krakowskiej uczelni, łącząc działalność dydaktyczną i charytatywną z pracą nad encyklopedią zdrowia – „Zielnik Herbarzem z ięzyka Łacinskiego zowią. To iest Opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutkow, y mocy Zioł wszelakich Drzew, Krzewin y korzenia ich, Kwiátu, Owocow, Sokow Miasg, Zywic y korzenia do potraw zaprawowania. Tak Trunkow, Syropow, Wodek, Likworzow, Konfitor, Win rozmaitych, Prochow, Soli z zioł czynioney; Maści, Plastrow. Przytym o Ziomach y Glinkach rożnych: o Kruscach Perłach y drogich Kamieniach. Tez o zwierzetach czworonogich, czołgających Ptastwie, Rybach y tych wszytkich rzeczach ktore od nich pochodzą od DIOSCORIDA z przydaniem y dostatecznym dokładem z wielu innich o tey materiey piszacych, z położeniem własnych figur dla snadnieyszego ich poznania a y używania ku zatrzymaniu zdrowia tak ludzkiego iako bydlecego y chorob przypadłych odpedzenia, z wielkiem uważaniem y rozsądkiem Polskiem iezykiem zebrany y na osmiero ksiąg rozłożony”.
Syreniusz był posiadaczem bogatej biblioteki, na co wskazują książki z jego podpisem znajdujące się w kilku krakowskich księgozbiorach. Zmarł 29 marca 1611 r. w Krakowie. (cdn.)

Artykuł jest częścią wykładu przedstawionego przez

doc. dr hab. Iwonę Arabas i dr Wojciecha Giermaziaka,
25 września 2008 roku w Warszawie podczas OGÓLNOPOLSKIEGO DNIA APTEKARZA.