Bordetella pertussis to Gram-ujemna pałeczka o dużych wymaganiach wzrostowych. Jest chorobotwórcza wyłącznie dla człowieka i odpowiada za wystąpienie krztuśca (tzw. koklusz) – ostrej, zakaźnej choroby układu oddechowego. Dotyczy ona głównie małych dzieci, lecz coraz częściej obserwuje się ją również u młodzieży i dorosłych. Jako najskuteczniejszą metodę profilaktyki uważa się szczepienie przeciwkrztuścowe, które znajduje się w kalendarzu szczepień obowiązkowych w Polsce [1, 2].
Pierwsze doniesienia na temat krztuśca na świecie pojawiły się na początku XV wieku w Korei, a w Europie w 1578 roku w Paryżu. Dopiero na początku XX wieku określono czynnik etiologiczny tej choroby – pałeczkę B. pertussis. Zrobili to belgijscy naukowcy Jules Bordet i Octave Gengou [2, 3].
Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową lub po kontakcie z wydzieliną dróg oddechowych od zakażonej osoby [1, 2].
Obraz kliniczny
Zakażenie B. pertussis nie dotyczy wyłącznie małych dzieci, jak sądzono przed wprowadzeniem powszechnych szczepień. Młodzież i dorośli również mogą być podatni na infekcję. W tych grupach choroba często przebiega bezobjawowo, jednak osoby zakażone stanowią istotny rezerwuar i wektor rozprzestrzeniania się drobnoustroju. Bakteria jest niezwykle groźna dla niemowląt w pierwszych tygodniach lub miesiącach życia [2, 4].
Okres inkubacji krztuśca to około 7-10 dni, zaś całkowity czas trwania choroby wynosi zazwyczaj 6-12 tygodni, a czasem dłużej. W tym czasie można wyróżnić 3 fazy:
- nieżytowa (1-2 tygodnie),
- napadowego kaszlu (od 2 do 4, a nawet 6 tygodni),
- rekonwalescencji (3-4 tygodnie lub dłużej) [3, 5, 6, 7].
Pierwsza faza to przede wszystkim objawy niespecyficzne sugerujące infekcję wirusową, takie jak m. in.: katar, zatkany nos, ból gardła, osłabienie czy łzawienie z przekrwieniem spojówek. Na tym etapie zakaźność jest największa i tylko w tym czasie możliwa jest izolacja bakterii, jednak zazwyczaj krztusiec jako możliwy czynnik etiologiczny nie jest jeszcze wtedy brany pod uwagę [2, 3, 6, 7]. W drugiej fazie obserwuje się najbardziej znany objaw jakim jest suchy, napadowy kaszel z charakterystycznym „pianiem”, któremu często mogą towarzyszyć wymioty. W miarę postępu choroby napady nasilają się, szczególnie w porze nocnej, a bezpośrednio po takim epizodzie chory odkrztusza gęstą, lepką wydzielinę. W fazie tej stwierdza się również limfocytozę. W miarę przejścia w fazę rekonwalescencji (zdrowienia) liczba epizodów kaszlowych maleje, jednak może dojść do wtórnych infekcji wirusowych, które mogą spowodować nawrót napadów [3, 6, 7].
Krztusiec przy braku leczenia lub nieodpowiedniej terapii może skutkować wystąpieniem groźnych powikłań. Dotyczą one zazwyczaj niemowląt <6. miesiąca życia oraz osób z chorobami przewlekłymi. Zdecydowanie najczęściej obserwuje się powikłania ze strony układu oddechowego (zapalenie płuc, odmę opłucnową, niedodmę), choć mogą one dotyczyć również układu nerwowego (drgawki, zapalenie mózgu, obrzęk mózgu, krwawienie wewnątrzczaszkowe czy podtwardówkowe oraz encefalopatia niedotlenieniowa). Inne możliwe powikłania to np. zapalenie ucha środkowego, nietrzymanie moczu, przepuklina czy wypadanie odbytnicy [2, 3, 5].
Diagnostyka i leczenie
Złotym standardem w diagnostyce krztuśca jest hodowla, która posiada ograniczenia w postaci długiego czasu wzrostu drobnoustroju oraz zastosowania wyłącznie w pierwszej fazie choroby przed wystąpieniem charakterystycznego objawu (kaszel przypominający pianie koguta). Z tego względu coraz częściej sięga się po metody molekularne charakteryzujące się wyższą czułością i krótkim czasem wykonania, ale za to wyższą ceną [2, 8]. Rutynowo stosowane są badania serologiczne (test immunoenzymatyczny ELISA), polegające na wykrywaniu przeciwciał przeciw toksynie krztuścowej w klasach IgA, IgG i IgM. Pojawiają się one po około 3. tygodniach od rozpoczęcia choroby. Istotny jest czterokrotny wzrost miana przeciwciał w odstępie 3-5 tygodni, jednak w zależności od wieku pacjenta oraz stanu zaszczepienia lub przechorowania krztuśca, różne klasy są brane pod uwagę [1, 8].
Antybiotykami stosowanymi w leczeniu krztuśca są przede wszystkim makrolidy (azytromycyna, klarytromycyna, erytromycyna). Ich podanie we wczesnym stadium choroby znacznie skraca czas jej trwania i nasilenie objawów oraz zmniejsza zakaźność. Alternatywę stanowi trimetoprim-sulfametoksazol, który jest stosowany w przypadku nietolerancji makrolidów [4, 8].
Szczepienia
Masowe szczepienia przeciwko krztuścowi zostały wprowadzone w Polsce w 1960 roku. Przyczyniło się to do znaczącej poprawy sytuacji epidemiologicznej i ponad 100-krotnej redukcji liczby zachorowań w kolejnych latach [3, 9]. Szacunkowa roczna liczba zgonów niemowląt przed wynalezieniem szczepionki wynosiła 760 000 [2].
Rodzaje szczepionek
Istnieją 2 główne rodzaje szczepionek przeciwko krztuścowi: pełnokomórkowa (całokomórkowa) i bezkomórkowa. Występują one zawsze w postaci skojarzonej przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTP – Diphtheria-Tetanus-Pertussis) [2, 4, 9]. Szczepionki pełnokomórkowe (wP – whole cell Pertussis) to zawiesiny całych inaktywowanych komórek B. pertussis. Uważane są za jedne z bardziej reaktogennych szczepionek, ponieważ u około połowy zaszczepionych dzieci występują reakcje miejscowe, takie jak: zaczerwienie, ból i obrzęk w miejscu podania. Wymienione objawy znacznie rzadziej występują po podaniu szczepionki bezkomórkowej (aP – acellular Pertussis), która zawiera oczyszczone antygeny bakterii [3, 5, 9]. Dodatkowo mogą one występować jako szczepionki skojarzone chroniące przed nawet 6 chorobami [9].
W Polsce dla dzieci dostępne są następujące szczepionki przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi :
- pełnokomórkowe (DTwP)
- bezkomórkowe:
- 3w1 (DTaP – przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi),
- 4w1 (DTaP-IPV – przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi i poliomyelitis),
- 5w1 (DtaP-IPV+Hib – przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis i Haemophilus influenzae typu b),
- 6w1 (DtaP-IPV+Hib+wzwB – przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, Haemophilus influenzae typu b i wirusowemu zapaleniu wątroby typu B) [9].
Dla młodzieży i dorosłych dostępna jest szczepionka przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi z obniżoną zawartością antygenów błonicy i krztuśca oraz bezkomórkowym składnikiem krztuśca (dTap) [9].
Kto i kiedy powinien zostać zaszczepiony?
- Dzieci – 4 dawki szczepionki DTwP w 2., 3.-4., 5.-6. i 16.-18. miesiącu życia oraz dawka przypominająca w 6. roku życia szczepionką DTaP. Są to szczepienia obowiązkowe i bezpłatne, natomiast w przypadku chęci zaszczepienia dziecka szczepionką wysoce skojarzoną (4w1, 5w1, 6w1), która nie jest obowiązkowa, koszt ponosi pacjent [9].
- Młodzież:
- dawka przypominająca, obowiązkowa szczepionki dTap w 14. roku życia (bezpłatna),
- dawka przypominająca, zalecana szczepionki dTap w 19. roku życia (płatna) [9].
- Dorośli – dawka przypominająca szczepionki dTap zalecana co 10 lat wszystkim dorosłym (płatna), szczególnie:
- pracownikom oddziałów pediatrycznych i neonatologicznych,
- osobom narażonym, mającym kontakt z niemowlętami [5, 9].
- Kobiety w ciąży (bezpłatna):
- dawka przypominająca dTap po ukończeniu 27. do 36. tygodnia ciąży,
- po ukończeniu 20. tygodnia ciąży w uzasadnionych przypadkach zagrożenia przedwczesnym porodem [9].
Jak długo utrzymuje się odporność poszczepienna?
Zarówno przebycie krztuśca jak i zaszczepienie się nie gwarantują 100% ochrony i odporności na całe życie. Szczepionka pełnokomórkowa chroni przed zachorowaniem na około 4-12 lat, zaś bezkomórkowa około 3-5 lat, dlatego niezwykle istotne jest stosowanie dawek przypominających [3, 4].
Czym jest strategia kokonu?
Biorąc pod uwagę fakt, iż pierwsze szczepienie ma miejsce w 2. miesiącu życia, dorośli mogą stanowić istotne źródło zakażenia dla nieuodpornionych lub nie w pełni uodpornionych noworodków i niemowląt [10]. Szczepienie osób z najbliższego otoczenia noworodka, stanowi więc element tzw. strategii kokonu. Dotyczy to również innych osób, które z różnych względów nie mogą zostać zaszczepione [3, 9].
Szczepienia a ciąża
Szczepienia ciężarnych mają na celu ochronę niemowląt w pierwszych tygodniach życia, do czasu przyjęcia pierwszej dawki szczepionki. Ze względu na najefektywniejszy transfer przeciwciał od matki do płodu w czasie między 27. a 36. tygodniem ciąży, to właśnie wtedy należy wykonać szczepienie [10, 11]. Bezpieczeństwo szczepień ciężarnych zostało potwierdzone wieloma badaniami i nie powoduje ono wzrostu ryzyka niekorzystnych następstw zarówno u matki jak i u dziecka [11].
Przeciwwskazania do szczepień
Wystąpienie chociaż jednej z poniżej wymienionych sytuacji stanowi bezwzględne przeciwwskazanie do szczepienia przeciwko krztuścowi:
- reakcja anafilaktyczna po podaniu wcześniejszej dawki,
- uczulenie na którykolwiek składnik szczepionki,
- wystąpienie ciężkiej encefalopatii w ciągu 7 dni od podania poprzedniej dawki [9].
Istnieją również przeciwwskazania o charakterze okresowym, które ustają po wygaśnięciu ich przyczyny. Są to np. ostra choroba gorączkowa czy przemijające zaburzenia neurologiczne [9].
Sytuacja epidemiologiczna
Krztusiec jest chorobą endemiczną na całym świecie. Pomimo wprowadzonych szczepień i wysokiego poziomu wyszczepialności, co 2 do 5 lat obserwuje się wystąpienie epidemii. W czasie pandemii COVID-19 liczba przypadków była niższa niż miało to miejsce w poprzednich latach. Ograniczenia wprowadzone w celu kontroli transmisji wirusa SARS-CoV-2 wpłynęły na rozprzestrzenianie się innych patogenów układu oddechowego, w tym pałeczki krztuśca [4, 12]. Od połowy 2023 roku liczba zachorowań na krztusiec na świecie gwałtownie wzrosła powracając do wzorców sprzed pandemii [4, 13]. W 2024 roku w Czechach miała miejsce największa od ponad 60 lat epidemia krztuśca z liczbą zachorowań wynoszącą ponad 37 tysięcy [12, 13]. W Polsce w tym samym roku wykryto niemal 33 tysiące przypadków. Dla porównania, rok wcześniej było ich 922 [13, 14]. Przykładem z innej części świata mogą być Chiny, gdzie również w 2024 roku doszło do epidemii [12, 13, 15].
Nie poznano jeszcze dokładnych przyczyn tak dużego wzrostu zachorowań. W Europie wskaźnik wyszczepialności podstawowymi dawkami szczepionki stale utrzymuje się w zakresie 94-96%, co sugeruje, że obserwowany trend nie jest konsekwencją obniżenia poziomu uodpornienia populacji [12]. Co ciekawe, rozkład wiekowy zachorowań uległ przesunięciu z niemowląt <1. roku życia w kierunku dzieci w wieku 10-19 lat i dorosłych [2, 12].
Podsumowanie
Krztusiec, dotychczas postrzegany głównie jako choroba wieku dziecięcego, coraz częściej diagnozowany jest w starszych grupach wiekowych. Dostępne szczepionki zapewniają ochronę jedynie przez określony czas, nie gwarantując trwałej odporności. W konsekwencji krztusiec pozostaje istotnym wyzwaniem epidemiologicznym, co szczególnie uwidoczniły obserwacje z ostatnich lat. W tym kontekście kluczowego znaczenia nabiera podkreślanie roli szczepień przypominających oraz edukacji zdrowotnej.
Bibliografia
- Szewczyk EM. Diagnostyka bakteriologiczna, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2019; 117-122
- Ucieklak K. Krztusiec i „efekt czerwonej królowej”. Postępy Mikrobiologii – Advancements of Microbiology, 2022, 61, 3, 133-145
- Nowicka J, Janczura A. Bordetella pertussis – stary i jednocześnie nowy patogen zakażeń dróg oddechowych. Forum Zakażeń, 2017;8(5):363-372
- Kang HM, Lee TJ, Park SE, Choi SH. Pertussis in the Post-COVID-19 Era: Resurgence, Diagnosis, and Management. Infect Chemother. 2025 Mar;57(1):13-30
- Prygiel M, Mosiej E, Zasada AA. Przyczyny wzrostu liczby zachorowań na krztusiec. Postępy Mikrobiologii – Advancements of Microbiology, 2020, 59, 1, 11-24
- Nieves DJ, Heininger U. Bordetella pertussis. Microbiol Spectr. 2016 Jun;4(3)
- Murray PR, Rosenthal KS, Pfaller MA; Redakcja wyd. polskiego: Przondo-Mordarska A, Martirosian G, Szkaradkiewicz A. Mikrobiologia, Wrocław, Wyd. Edra Urban & Partner, 2019; 192-206
- Decker MD, Edwards KM. Pertussis (Whooping Cough). J Infect Dis. 2021 Sep 30;224(12 Suppl 2):S310-S320
- https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/krztusiec/, dostęp 20.09.2025
- Rumik A, Paradowska-Stankiewicz I. Pertussis in Poland in 2022. Przegl Epidemiol. 2024 Dec 31;78(4):428-438
- Augustynowicz E, Lutyńska A, Piotrowska A, Paradowska-Stankiewicz I. The safety and effectiveness of vaccination against influenza and pertussis in pregnant women. Przegl Epidemiol. 2017;71(1):55-67
- Locht C. Pertussis before, during and after Covid-19. EMBO Mol Med. 2025 Apr;17(4):594-598
- WHO. Pertussis – number of reported cases https://www.who.int/data/gho/data/indicators/indicator-details/GHO/pertussis-number-of-reported-cases (dostęp 20.09.2025)
- Biuletyny roczne „CHOROBY ZAKAŹNE I ZATRUCIA W POLSCE”, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy, Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru, Główny Inspektorat Sanitarny, Departament Zapobiegania i Kontroli Chorób Zakaźnych, https://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/index_p.html, dostęp: 20.09.2025
- Yahong H, Mengyang G, Meng Q, Yu D, Kaihu Y. Rising pertussis cases and deaths in China: current trends and clinical solutions. Emerg Microbes Infect. 2024 Dec;13(1):2389086
