Recepturowe wędrówki po Europie. Słowacja, część druga

Pasty z… talkiem zamiast skrobi pszenicznej. Roztwór z… balsamem peruwiańskim. „Rybia masť s ichtamolom”, ciekawe żele i tak ważny w receptariuszach całego świata Pix Lithanthracis. Oto rozpoczynamy wnikliwą lekturę słowackiego receptariusza „Magistraliter”!

Każdy receptariusz ma swoje charakterystyczne „specjalności”. Czytelnicy cyklu „Recepturowe wędrówki po Europie” pamiętają być może szwajcarskie „Badigeons”, hiszpańskie i czeskie roztwory, francuskie woskowce i julepy, węgierskie leki z siarką, belgijskie „Bains de bouche” oraz austriackie receptury do usuwania czopów woskowinowych… Część z tych leków można było wykonać w polskich aptekach, wraz z naszym asortymentem surowców recepturowych.

„Zinkpaste” jako konkurencyjny lek apteczny

W słowackim receptariuszu „Magistraliter”, który scharakteryzowaliśmy w ubiegłym tygodniu,  najciekawsze są chyba… pasty! Na ogół tę postać leku kojarzymy z obecnością tlenku cynku i skrobi pszenicznej. Charakterystycznym wyróżnikiem past słowackich jest tymczasem zastąpienie drugiego surowca – talkiem. Jest to rozwiązanie znane z obowiązującej „Farmakopei Austriackiej” („Österreichisches Arzneibuch”) w której uwzględniono recepturę „Zinkpaste”, składającą się z równych ilości tlenku cynku i talku oraz wazeliny żółtej:

Zinkoxid 25 g
Talkum 25 g
Gelbes Vaselin 50 g

W związku z obecnością w farmakopei kraju członkowskiego Unii Europejskiej, pastę tę można wykonywać w polskich aptekach, jako konkurencyjny lek apteczny^[1] – bez porównania tańszy od wszystkich innych „past cynkowych”. Wszak cena talku jest wielokrotnie niższa od skrobi pszenicznej! Co więcej – zastąpienie tlenku cynku talkiem wpływa na odmienne właściwości: pasta taka łatwiej się rozsmarowuje i znacznie dłużej przylega do skóry, utrzymując się w zgięciach, fałdach skórnych oraz miejscach eksponowanych na pocieranie przez bieliznę (np. w pachwinach).

Wyjątkowe, słowackie pasty

Być może dlatego właśnie Słowacy uwzględniają w swych pastach talk. Oto najprostsza z nich: „Pasta indiferentná”. Zawiera po 15,0 cz. tlenku cynku i – oczywiście! – talku. Podłożem są równe ilości Adeps suillus stabilisatus oraz „Synderman CH” (po 35,0 cz.). Zalecana jest jako dermatologikum, działające ściągająco i przeciwzapalnie, możliwe do zastosowania m.in. w stanach zapalnych skóry i opryszczce zwykłej (wargowej).

Przykład zastosowania ichtamolu w lecznictwie pediatrycznym

Kolejna receptura to „Pasta s ichtamolom 1%  (II)”. Pierwsze skojarzenie to oczywiście polska „Maść ichtamolowo-kamforowa” (syn. „Maść przeciw odmrożeniom”, „Ichthammolo-camphoratum unguentum”, syn. „Unguentum contra congelationem”) oraz poznana przez nas niedawno czeska „Mast kafrová s ichthamolem” („Unguentum camphorato-ichthamolicum”). Wersja słowacka jest jednak od nich odmienna: to zaledwie 1,0 cz. ichtamolu, po 20,0 cz. tlenku cynku i talku oraz 109,0 cz. podłoża „Synderman”. Receptariusz słowacki zastrzega, że dzięki tak niskiej zawartości ichtamolu pasta może być stosowana u dzieci już powyżej trzeciego miesiąca życia, jako dermatologikum, lek o działaniu przeciwzapalnym, wskazany do stosowania – uwaga! – w atopowym zapaleniu skóry i stanach zapalnych skóry. To zatem następny – po bardzo ciekawej  francuskiej „Pommade Saint Louis” – przykład na zastosowanie ichtamolu w lecznictwie pediatrycznym.

Harmonia tradycyjnych i nowoczesnych surowców recepturowych

To zaledwie dwie słowackie pasty. W kolejnych, tradycyjne, od wieków stosowane surowce, łączą się harmonijnie z tymi nowszymi. Bardzo interesująca receptura „Pasta s chlórhexidínom 0,5%” to unikalny lek w którym (20%) roztwór diglukonianu chlorheksydyny (2,50 cz.) połączono z tlenkiem cynku (25,0 cz.) oraz alkoholem cetylowym (1,00 cz.). A wszystko to w podłożu wazeliny białej (71,50 cz.). Jest również imponująca receptura „Tetracyklínová pasta s ichtamolom a sírou”. Składnikami są: chlorowodorek tetracykliny (3,0 cz.), siarka (7,0 cz.), 1,2 cz. „Czerwonego siarczku rtęciowego” (nazewnictwo wg FP II), 8,0 cz. ichtamolu oraz tlenek cynku i talk (po 34,0 cz.). Lek sporządza się na bazie oleju słonecznikowego oczyszczonego (40,0 cz.) i podłoża „Synderman” (10,0 cz.).

Olejowe roztwory kwasu salicylowego

„Wadą” wszystkich powyższych leków jest brak możliwości wykonania wraz z polskim asortymentem surowców recepturowych. Ale do słowackich past powrócimy raz jeszcze, w przyszłym tygodniu. I tym razem opiszemy już tylko te, które można wprowadzić do naszej codziennej praktyki!

Tymczasem, skoro padła już nazwa oleju słonecznikowego, nadmieńmy, że także Słowacy mają swoje olejowe roztwory kwasu salicylowego, przy czym „Olejový roztok s kyselinou salicylovou 5%” („Salicylový olej 5%”) to receptura analogiczna w składzie z czeskim lekiem „Roztok kyseliny salicylové 5% olejový”. Receptariusz słowacki dodał jedynie adnotację, że obydwa oleje mają być „oczyszczone”.

Natomiast „Olejový roztok s kyselinou salicylovou 1%” („Salicylový olej 1%”) to lek wykonywany wyłącznie na bazie oleju słonecznikowego i z obniżonym stężeniem kwasu salicylowego, co umożliwia zastosowanie u dzieci wieku od 6 miesięcy do 6 lat.

A w Polsce tranu brak…

Kilkukrotnie już w cyklu „Recepturowe wędrówki po Europie” narzekaliśmy na brak w polskim asortymencie surowców farmaceutycznych oleju wątłuszowego (Iecoris aselli oleum, „tranu”), który wraz z kilkoma innymi olejami (z oliwek, słonecznikowym i migdałowym) tworzy „recepturowy” standard w wielu krajach naszego kontynentu. O wybranych recepturach z olejem słonecznikowym pisaliśmy już powyżej, a teraz z kolei wspomnijmy o słowackich „maściach tranowych”. Jak pamiętamy, receptura naszej polskiej „Maści tranowej” („Olei Iecoris aselli unguentum”, syn. „Maść z olejem wątłuszowym”) jest w FP XIII następująca:

Paraffinum solidum 7,0. cz
Adeps lanae 10,0 cz.
Vaselinum album 43,0 cz.
Iecoris Aselli oleum 40,0 cz.

Odmienne receptury cytowaliśmy omawiając receptariusze: węgierski, austriacki i włoski. Słowacy mają dwie bardzo ciekawe „maści tranowe”. Pierwsza to „Rybia masť s ichtamolom”, w skład której zgodnie z nazwą wchodzą: ichtamol (3,0 cz.), olej wątłuszowy (30,0 cz.), wosk biały (30,0 cz.) oraz – a jakże! – olej z oliwek oczyszczony (do 100,0 cz.). To antiseptikum ze wskazaniem terapeutycznym lekko zakażone owrzodzenia podudzi.

I drugi bardzo ciekawy lek z olejem wątłuszowym: „Masť s rybím olejom”. Zawiera on równe ilości tlenku cynku, lanoliny, wazeliny żółtej oraz właśnie oleju wątłuszowego. Działanie: Dermatologikum – antiflogistikum, epitelizans.

Maści z kseroformem

A skoro już mówimy o najbardziej dotkliwych brakach w polskim asortymencie surowców recepturowych nadmieńmy, że nie tylko Czesi, ale także Słowacy uwzględnili w swym receptariuszu tak często niegdyś u nas stosowany i ceniony kseroform („Trójbromofenolan bizmutawy” wg FP II). Mówimy tu o recepturze „Ichtamolovo-bizmutová masť”, zawierającej ichtamol (1,0 cz.) oraz tlenek cynku i kseroform (po 5,0 cz.) w podłożu składającym się z równych części Unguentum leniens oraz Vaselinum album (po 44,5 cz.). Wskazania terapeutyczne to m.in. gojenie ran z wysiękiem ropnym.

Kunsztowny skład „Unguentum leniens”

Zauważmy przy tym, że „Magistraliter”nie podaje składu Unguentum leniens, możemy jednak przyjąć, że jest to receptura przekazana przez drugi słowacki receptariusz – „Slovenský farmaceutický kódex” (wydanie 2007) jako „Zmäkčujúca masť”. Warto przytoczyć ten kunsztowny skład, przywodzący na myśl najlepsze czasy leku „robionego”:

Cera alba 8,00 g
Cetaceum 15,00 g
Helianthi annui oleum raffinatum 50,00 g
Ricini oleum virginale 10,00 g
Borax 0,50 g
Aqua purificata 16,45 g
Geranii aetheroleum 0,05 g 

Smoła z węgla kamiennego w receptariuszu „Magistraliter”

Temat Pix Lithanthracis, czyli – według FP II – „Smoły z węgla kamiennego”, powraca w naszym cyklu regularnie, a kilka miesięcy temu poświęciliśmy surowcowi temu całą trzecią holenderską „Recepturową wędrówkę…”. Czytelników zainteresowanych tematem odsyłamy do tego artykułu, w istocie bowiem dokonaliśmy tam ogólnego przeglądu stosowania Pix Lithanthracis na całym świecie. Wniosek był jeden: pomimo wiedzy o potencjalnym ryzyku związanym z tym surowcem, receptariusze kilku kontynentów z pełnym przekonaniem polecają stosowanie leków „robionych” z Pix Lithanthracis jako niezastąpionych w przebiegu łuszczycy.  

Również Słowacy zdecydowali się umieścić w „Magistraliter” receptury z Pix lithantracis. Uwagę zwraca „Roztok s tinktúrou z kamenouholného dechtu”, określony jako „Šampón na vlasy”. Składa się z równych ilości Liquor carbonis detergens oraz Spiritus saponis kalini. Przypisano mu imponujący zakres działania: antiflogistikum, antiseboroikum, antipsoriatikum, antipruriginózum, słabe antiseptikum, podobnie zresztą jak recepturze „Gél s kamennouhoľným dechtom” o działaniu przeciwświądowym, ściągającym i przeciwzapalnym. Ta zawiera 2,0 cz. tytułowego surowca i 4,0 cz kwasu salicylowego. Do tego: 4,0 cz. laurylosiarczanu sodu i 2,5 cz. polisorbatu 80. Receptura wykonywana jest na bazie Methylcellulosi gelatum (4%), analogicznie zatem jak „Gél s dexametazónom” (0,1%), wskazany jako dermatologikum o działaniu przeciwzapalnym, przeciwalergicznym, przeciwwysiękowym i immunosupresyjnym. Tutaj jednak jako podłoże polecono Methylcellulosi gelatum 5% oraz dodatek glikolu propylenowego (9,9 cz. na 100,0 cz. leku).

Balsam peruwiański

Kolejny surowiec posiadający w Polsce rejestrację, obecnie jednak niedostępny, to powszechnie znany i ceniony balsam peruwiański, kojarzonym głównie z półstałymi postaciami leku.

Roztwór balsamu peruwiańskiego

Tymczasem Słowacy wprowadzają balsam peruwiański do… roztworu! To „Liehový roztok s kyselinou salicylovou (II)”. 150,0 cz. leku, sporządzanego na etanolu 60%, zawiera 2,0 cz. kwasu salicylowego, 0,5 cz. rezorcynolu, olejek eteryczny lawendowy (trzy krople) i 0,5 cz. balsamu peruwiańskiego. To antiseptikum o bardzo ciekawym składzie.

Przy świerzbie i wszawicy

Jest również receptura „Sírová masť s peruánskym balzamom”, zdecydowanie już bliższa naszemu postrzeganiu tego surowca. Zawiera po dziesięć części siarki, balsamu peruwiańskiego i oleju rycynowego oczyszczonego (uwaga: w Polsce zarejestrowany mamy Ricini oleum virginale). Surowce te znajdują się w podłożu wazeliny żółtej (70,0 cz.). Bardzo interesujące są wskazania terapeutyczne i zakres działania: antiparazitikum (przy świerzbie i wszawicy), antiseboroikum i słabe keratolytikum.

Do leczenia odleżyn i owrzodzeń

I trzeci lek: „Masť s peruánskym balzamom”, przeznaczony do leczenia odleżyn i owrzodzeń podudzi. Zawiera po 1,0 cz. balsamu peruwiańskiego i oleju rycynowego oczyszczonego, 9 cz. oleju słonecznikowego oczyszczonego oraz wazelinę białą (do 100 cz.). 

Zaskakujące połączenia składników i niespotykane wskazania

W trzeciej słowackiej „Wędrówce” zaprezentujemy Czytelnikom receptury, które zawierać będą surowce farmaceutyczne w Polsce i zarejestrowane i zarazem dostępne. Będziemy nisko chylić czoło przed zaskakującymi połączeniami powszechnie znanych składników i niespotykanymi w Polsce wskazaniami terapeutycznymi. Wyróżnikiem receptariusza „Magistraliter” są bowiem nie tylko pasty, ale także… pomysłowość. Zapraszamy do lektury!

[1] Patrz więcej: Bilek M., Bilek J., Leki z apteki. Zinkpaste.