Problemy i wyzwania związane z podaniem dziecku leku

Podanie leku choremu dziecku bardzo często stanowi duże wyzwanie dla rodzica. Nieprzyjemny smak niejednokrotnie przyczynia się do niechęci lub nawet wyplucia przez małego pacjenta zaaplikowanej doustnie zawiesiny. Jak postępować, aby zachęcić dziecko do przyjęcia pełnej dawki leku i przeprowadzić ten proces w odpowiedni i bezpieczny sposób? 

Leki bardzo często cechują się gorzkim smakiem, natomiast dzieci są bardziej wrażliwe na nieprzyjemne doznania smakowe aniżeli dorośli. Może to być przyczyną problemów związanych z trudnościami w przestrzeganiu zaleceń terapeutycznych dotyczących dawkowania leków. Odczuwana gorycz jest wynikiem stymulacji receptorów smakowych określanych mianem kubków smakowych, a następnie przetworzone sygnały przesyłane są do mózgu [1].

Preferowana postać leku dla dzieci

U dzieci preferowaną drogą podania leku jest droga doustna. W tym przypadku bardzo istotną rolę odgrywają takie cechy produktu leczniczego jak właściwości organoleptyczne, łatwość podawania preparatu, elastyczność dawkowania, bezpieczeństwo, stabilność oraz smak. Smak pełni niekiedy kluczową rolę i zasługuje na szczególną uwagę, gdyż negatywne odczucia mogą prowadzić do nieprzestrzegania zaleconego schematu dawkowania. Dodatek odpowiednich substancji pomocniczych podczas formulacji preparatu może znacząco pomóc w zaakceptowaniu jego nieprzyjemnych właściwości przez pacjenta [2,3].

Warto też wspomnieć, że farmakoterapia dzieci powinna uwzględniać dodatkowe kryteria z powodu różnic występujących względem populacji dorosłych. Niedojrzałość czynnościowa niektórych narządów oraz tkanek, czy też odmienny tryb funkcjonowania poszczególnych szlaków enzymatycznych i metabolicznych, zwłaszcza u małych dzieci, oddziałuje na procesy takie jak absorpcja, dystrybucja, metabolizm i eliminacja leków. Z tego też powodu u dzieci może występować większa wrażliwość na podawany lek [4].

Leki w postaci płynnej są preferowane u dzieci poniżej 5 roku życia, co wiąże się z łatwością ich połykania oraz możliwością dostosowania dawki. Z kolei dzieciom w wieku szkolnym można podać stałe formy leków. Dokładność dawkowania oraz łatwość zamaskowania nieprzyjemnego smaku substancji leczniczych w przypadku tabletek oraz kapsułek przyczynia się do tego, że rodzice chętnie podają tę postać swoim pociechom, a dzieci nie grymaszą podczas przyjmowania preparatu.

Czytaj także: Blisko, szybko, bezpiecznie: szczepienia dzieci i młodzieży w aptekach

Płynna postać z kolei jest łatwa do połknięcia, natomiast dawkę można dostosować w oparciu o masę ciała dziecka lub jego powierzchnię. Ponadto lek, który występuje w postaci roztworu może działać szybciej, gdyż pominięty jest etap uwalniania substancji aktywnej. Substancja czynna w danej postaci leku może być rozpuszczona lub zawieszona. Bezwzględnie należy pamiętać aby poinformować rodzica przy zakupie zawiesiny, by dokładnie ją wstrząsnąć przed użyciem w celu osiągnięcia homogenności i zapewnienia podania dziecku zawsze tej samej dawki preparatu [2,5].

Na rynku farmaceutycznym dostępne są również granulaty do podania doustnego, które należy przyjmować bezpośrednio na język, a następnie połknąć nie popijając leku wodą. Wśród substancji pomocniczych występują różne aromaty, mające na celu poprawę i uatrakcyjnienie smaku przyjmowanego leku [6].

Pomimo że dostępnych jest wiele postaci leków podawanych drogą doustną, popularne są formy płynne, które są odpowiednie dla niemowląt oraz dzieci z problemami z przełykaniem tabletek lub kapsułek. Kolejną zaletą płynnej postaci leku jest możliwość dostosowania dawki do wagi pacjenta. Niezwykle istotne jest także aby zwrócić uwagę na możliwość dokładnego odmierzenia dawki leku w przypadku płynów, gdyż warunkuje to zmniejszenie wystąpienia ryzyka popełnienia błędu podczas dawkowania. Przy dawkach poniżej 5 ml zaleca się podawanie leku za pomocą przyrządu zapewniającego dokładność dawkowania np. strzykawki (przeznaczonej do podawania doustnego, a nie pozajelitowego) [7,8].

Czytaj także: WHO: o ochronie dzieci przed zanieczyszczonymi lekami

Gorzki smak API

Umiejętność odczuwania gorzkiego smaku jest możliwa dzięki odpowiednim receptorom, które mają za zadanie m.in. rozpoznawanie potencjalnie szkodliwych substancji. Przez pryzmat tej funkcji nie dziwi nas, że niekiedy rodzicom jest ciężko przekonać swoje pociechy do przyjęcia nieprzyjemnego w smaku lekarstwa [9]. Duża część leków charakteryzuje się gorzkim smakiem, co może w sposób znaczący wpłynąć na problemy z przestrzeganiem zaleceń terapeutycznych w przypadku dzieci. Do grupy leków cechujących się nieprzyjemnymi walorami smakowymi zalicza się m.in. erytromycynę, metronidazol czy też dekstrometorfan. Gorzki smak może znacząco wpływać na chęć przyjmowania przez dzieci leków, co podkreśla potrzebę jego zakamuflowania. Wśród różnych technik mających na celu maskowanie nieprzyjemnego smaku wymienia się m.in. powlekanie, granulację, dodatek substancji słodzących i/lub aromatów, mikroenkapsulację oraz tworzenie kompleksów inkluzyjnych [10]. Wybór odpowiedniej metody mającej na celu zniwelowanie odczuwanej przez pacjenta goryczy, uzależniony jest również od postaci w jakiej występuje dany lek.

W przypadku wystąpienia u dziecka gorączki, rodzice często sięgają po doustne zawiesiny dostępne bez recepty, zawierające w roli substancji leczniczej paracetamol lub ibuprofen. Producenci wymienionych preparatów zapewniają szeroki wybór pod kątem różnych walorów smakowych. Wśród aromatów wykorzystywanych przy produkcji wspomnianych leków możemy spotkać truskawkowy, malinowy, pomarańczowy, waniliowy lub bananowy.

W grupie antybiotyków przepisywanych dzieciom wyróżniamy m.in. penicyliny (fenoksymetylopenicylina), cefalosporyny (np. cefiksym) oraz makrolidy (np. klarytromycyna). Wspomniane substancje lecznicze dostępne są w postaci zawiesin doustnych. Znaczna część antybiotyków w wymienionym zestawieniu charakteryzuje się gorzkim smakiem, w związku z czym nie dziwi fakt, że niekiedy ukończenie kuracji antybiotykowej stanowi duże wyzwanie zarówno dla dzieci, jak i ich opiekunów [9].

Czytaj także: Pediatryczne przypadki apteczne – dziecko z bólem głowy

Czym odmierzyć dawkę leku?

Do leków często dołączane są różne miarki, które w zależności od rodzaju mogą wpływać na dokładność dawkowania. Najczęściej są to doustne strzykawki, kieliszki, łyżeczki lub zakraplacze. Podziałka na łyżeczkach miarowych, które niekiedy wykorzystywane są do odmierzenia porcji leku mniejszych niż 5 ml mogą, przy niedokładnym porcjowaniu, skutkować niedokładnością i zmiennością dawkowania. Popularnym zwyczajem może być podawanie dawki leku dziecku za pomocą małej łyżeczki (5 ml) lub łyżki stołowej (15 ml), jednak obecnie wspomniane łyżeczki cechują się mniejszą pojemnością i nie zaleca się odmierzania leku tym sposobem. Producent powinien dołączyć do opakowania stosowną miarkę. Warto zwrócić uwagę, że nie zawsze „firmowa” miarka będzie odpowiednia, gdyż np. kieliszek z podziałką nie spełni swojej funkcji w przypadku niemowląt. W tej grupie wiekowej pacjentów lepszym wyborem będzie doustna strzykawka. Natomiast, w sytuacji gdy mamy do czynienia z syropami lub zawiesinami o dużej lepkości praktycznie niemożliwe jest, aby podać dziecku pełną dawkę z uwagi na pozostałości leku na ściankach kieliszka [5,11]. 

Gdy podajemy dziecku lek za pomocą łyżeczki, zazwyczaj najpierw maluch przyjmuje małą jego ilość i gdy smak mu nie odpowiada istnieje duże prawdopodobieństwo, że nie będzie chciało połknąć reszty dawki. Natomiast niewielka szansa na wyplucie leku pojawia się, gdy zdecydujemy się na jego podanie z wykorzystaniem strzykawki doustnej. Używając strzykawki doustnej warto pamiętać, aby jej końcówkę kierować ku wewnętrznej stronie policzka, występuje wówczas mniejsze ryzyko zachłyśnięcia się lub nawet  zwymiotowania.

Spośród wszystkich miarek, skalowana doustna strzykawka wskazywana jest na tę najbardziej polecaną. W tym przypadku jest mniejsze ryzyko strat leku na skutek pozostania preparatu na jej ściankach. Doustna strzykawka skalowana jest zaprojektowana w taki sposób, że niemożliwe jest nałożenie na nią igły, aby lek nie został podany podpoliczkowo. Ponadto, można zmniejszyć ryzyko odczucia nieprzyjemnego smaku leku poprzez zaaplikowanie go dziecku za pomocą omawianej strzykawki. Istotne jest aby poinformować opiekunów podczas kupowania danego leku, aby w trakcie napełniania lekiem doustnej strzykawki zwrócić uwagę, aby nie dostały się do niej pęcherzyki powietrza [5,12].  

Czytaj także: Pediatryczne przypadki apteczne. Gorączka w przebiegu ospy

Strzykawka doustna – jak bezpiecznie podać dziecku lek?

Przed odmierzeniem odpowiedniej dawki leku za pomocą strzykawki doustnej warto zapoznać się z ulotką preparatu, gdyż w zależności od producenta sposób postępowania może się nieco różnić. W przypadku zawiesiny doustnej z ibuprofenem w roli substancji czynnej producent zaznacza, aby rodzice podczas odmierzania dawki leku dla swojej pociechy zwrócili uwagę na umiejscowienie korka, który może znajdować się na końcu strzykawki lub być umiejscowiony w szyjce butelki. W obu przypadkach przed pierwszym użyciem strzykawki należy ją umyć w ciepłej wodzie z dodatkiem środka myjącego i dokładnie wypłukać.

W sytuacji gdy korek jest umiejscowiony na końcu strzykawki należy nałożyć, z użyciem siły, korek na szyjkę butelki z wykorzystaniem strzykawki. Jeśli korek znajduje się w szyjce butelki, należy odkręcić zakrętkę, a strzykawkę nałożyć na korek w szyjce butelki. Dalsze etapy postępowania w obu przypadkach wyglądają tak samo, butelkę należy potrząsnąć, obrócić do góry dnem i odciągając tłok strzykawki, napełnić ją do odpowiedniego poziomu. W celu precyzyjnego odmierzenia zalecanej dawki leku, kołnierz korpusu strzykawki powinien być umieszczony na linii podziałki na tłoku. Po odwróceniu butelki do pozycji wyjściowej, wyjmujemy strzykawkę z korka i po umieszczeniu końcówki strzykawki w ustach dziecka, podajemy lek na skutek powolnego naciskania jej tłoczka.

W pierwszym przypadku (korek na końcu strzykawki) zamykamy butelkę, zostawiając korek w szyjce butelki. W drugim przypadku (korek w szyjce butelki), zamykamy butelkę i myjemy strzykawkę. Ważne jest aby po każdorazowym użyciu strzykawki doustnej pamiętać o umyciu jej w ciepłej wodzie z użyciem środka myjącego. W tym celu nie wolno wykorzystywać wrzącej wody [13].

Czytaj także: Pediatryczne przypadki apteczne: nocny kaszel

Gorzki lek – czy można podać go z jedzeniem?

Rodzice często spotykają się z sytuacją gdy dzieci sprawiają problemy z połknięciem doustnych leków płynnych z uwagi na ich nieprzyjemny smak lub zapach. W takich przypadkach opiekunowie często decydują się na dodatek napoju lub jogurtu w celu zamaskowania przykrych wrażeń smakowych. Należy jednak mieć na uwadze, że modyfikacja doustnej formy dawkowania leku może wpłynąć na stabilność fizyczną lub chemiczną danego leku, czy też jego biodostępność. Wspomniane zmiany mogą powodować mniejszą skuteczność lub zwiększoną toksyczność danego preparatu [14]. A zatem, czy można nieprzyjemny w smaku antybiotyk podać dziecku po zmieszaniu go z pokarmem?

Producent granulatu do sporządzania zawiesiny doustnej z klarytromycyną w roli API (ang. Active Pharmceutical Ingredient) zamieścił w Charakterystyce Produktu Leczniczego (ChPL) informację o możliwości podawania leku wraz z mlekiem, co z całą pewnością ułatwi rodzicom podanie antybiotyku. Ponadto, preparat może być podawany podczas posiłku. Pokarm nie wpływa również na proces wchłaniania amoksycyliny. Jednak należy pamiętać aby podawać dzieciom dawki leku bez rozcieńczania, natomiast po przyjęciu preparatu powinno się dać dziecku do popicia herbatę lub mleko w celu przepłukania jamy ustnej, aby lek nie został w buzi. Podobnie wygląda sytuacja zawiesin doustnych z azytromycyną, w przypadku których również należy pamiętać, aby po podaniu leku dziecku dać do popicia herbatę lub sok. Jednak zawiesiny z azytromycyną należy podawać minimum godzinę przed lub 2 godziny po jedzeniu. Natomiast zawiesiny doustne z aksetylem cefuroksymu zaleca się przyjmować wraz z jedzeniem, z uwagi na zapewnienie wchłaniania na optymalnym poziomie. Z kolei antybiotyki zawierające w roli substancji leczniczej fenoksymetylopenicylinę można przyjmować niezależnie od posiłków. Należy jednak zwrócić uwagę na gumę guar, która jako dodatek może występować w wielu produktach spożywczych, natomiast jej obecność może zmniejszyć proces wchłaniania fenoksymetylopenicyliny [15-19].

Smoczek z dozownikiem leków

Istnieje również możliwość zakupu smoczka, który ma na celu ułatwienie podawania małemu dziecku leku. Jest to połączenie smoczka oraz aplikatora, które może znacznie usprawnić aplikację nieprzyjemnego w smaku lekarstwa, gdyż jest ono kierowane na wewnętrzną stronę policzka malucha, co sprzyja ominięciu kubków smakowych. Dodatkowo, funkcja smoczka może działać na dziecko uspokajająco poprzez jego ssanie. To połączenie dozownika leków oraz smoczka jest stosunkowo proste w użyciu. Producent zaleca wypełnić strzykawkę przepisaną przez lekarza ilością leku, umieścić ją w smoczku, smoczek włożyć dziecku do ust i po ustawieniu końcówki przy policzku, nacisnąć tłoczek. Zaletą opisanego smoczka jest również łatwy proces jego sterylizacji [20].  

Podsumowanie

Nieatrakcyjny smak leku bardzo często stanowi powszechnie podawany powód nieprzestrzegania zaleceń, natomiast większa szansa na pomyślne przeprowadzenie terapii występuje w przypadku zastosowania preparatu o przyjemnych walorach smakowych. Należy wziąć pod uwagę również ryzyko wystąpienia zwiększonej oporności na antybiotyki, w sytuacji gdy z uwagi na nieakceptowany przez dziecko smak, preparat nie został podany zgodnie z przepisem lekarza [9]. Dlatego tak ważne jest podanie dziecku leku w odpowiedni, bezpieczny i zarazem skuteczny sposób, aby terapia przebiegała zgodnie ze wskazaniami, a leczenie było efektywne z zachowaniem zasad pozwalających na brak wpływu na zmienność podawanej dawki, a także takie właściwości preparatu jak jego stabilność oraz biodostępność.  

Piśmiennictwo:

[1] Mennella, J. A., Spector, A. C., Reed, D. R., & Coldwell, S. E. (2013). The bad taste of medicines: overview of basic research on bitter taste. Clinical therapeutics, 35(8), 1225-1246.
[2] Ali, A. A., Charoo, N. A., & Abdallah, D. B. (2014). Pediatric drug development: formulation considerations. Drug development and industrial pharmacy, 40(10), 1283-1299.
[3] Nakama, K. A., Dos Santos, R. B., Serpa, P., Maciel, T. R., & Haas, S. E. (2019). Organoleptic excipients used in pediatric antibiotics. Archives de pediatrie, 26(7), 431-436.
[4] Kluk, A. (2016). Pediatryczne wielozbiornikowe postacie leku dla walsartanu i kandesartanu (Doctoral dissertation).
[5] Krzemińska, K., Sznitowska, M. (2020). Pediatryczne formy leku doustnego – wyzwania i nowości. Forum Pediatrii Praktycznej, nr 1, s.12-21.
[6] charakterystyka produktu leczniczego – Apap Junior, 250 mg, granulat w saszetkach.
[7] Arenas-López, S., Gurung, K., Tibby, S. M., Hernández, M. Á. C., & Tuleu, C. (2017). Accuracy of enteral syringes with commonly prescribed paediatric liquid medicines. Archives of disease in childhood, 102(7), 655-659.
[8] Walsh, J., Masini, T., Huttner, B. D., Moja, L., Penazzato, M., & Cappello, B. (2022). Assessing the appropriateness of formulations on the WHO model list of essential medicines for children: development of a paediatric quality target product profile tool. Pharmaceutics, 14(3), 473.
[9] Baguley, D., Lim, E., Bevan, A., Pallet, A., & Faust, S. N. (2012). Prescribing for children–taste and palatability affect adherence to antibiotics: a review. Archives of disease in childhood, 97(3), 293-297.
[10] Sanjay, L. R., Ashokbhai, M. K., Ghatole, S., Roy, S., Kashinath, K. P., & Kaity, S. (2025). Strategies for beating bitter taste of pharmaceutical formulations towards better therapeutic outcome. RSC Pharmaceutics.
[11] Walsh, J., Bickmann, D., Breitkreutz, J., Chariot-Goulet, M., & European Paediatric Formulation Initiative. (2011). Delivery devices for the administration of paediatric formulations: overview of current practice, challenges and recent developments. International Journal of Pharmaceutics, 415(1-2), 221-231.
[12] Balıkçı, B. B., & Güneş, Ü. (2024). Accuracy of liquid drug dose measurements using different tools by caregivers: a prospective observational study. European Journal of Pediatrics, 183(2), 853-862.
[13] charakterystyka produktu leczniczego – IBUM, 100 mg/5 ml, zawiesina doustna.
[14] Akram, G., & Mullen, A. B. (2015). Mixing medication into foodstuffs: Identifying the issues for paediatric nurses. International Journal of Nursing Practice, 21(2), 125-131.
[15]  charakterystyka produktu leczniczego – Klacid, 125 mg/5 ml, granulat do sporządzania zawiesiny doustnej.
[16] charakterystyka produktu leczniczego – Hiconcil, 250 mg/5 ml, proszek do sporządzania zawiesiny doustnej.
[17] charakterystyka produktu leczniczego – Azycyna, 200 mg/5 ml, granulat do sporządzania zawiesiny doustnej.
[18] charakterystyka produktu leczniczego – Ceroxim, 125 mg/5 ml, proszek do sporządzania zawiesiny doustnej.
[19] charakterystyka produktu leczniczego – Ospen 750, 750 000 IU/5 ml.
[20] https://www.fridababy.pl/fridababy-medifrida-smoczek-z-dozownikiem-leku-p75147