Zapalenie spojówek jest jednym z najczęściej występujących schorzeń okulistycznych. Choroba ta przebiega w obrębie błony śluzowej pokrywającej przednią powierzchnię oka oraz wewnętrzną stronę powiek (która znana jest jako spojówka). Taka lokalizacja spojówki powoduje, że stan zapalny może dotyczyć nie tylko samego oka ale także powiek. Spojówka jest bardzo dobrze unaczyniona i pełni przede wszystkim funkcje ochronne oraz dodatkowo odpowiada za wydzielanie śluzu, który umożliwia przyleganie filmu łzowego do rogówki.

Na rozwój stanu zapalnego w obrębie spojówki wpływają różnorodne czynniki – od obecności ciała obcego, zranienia, alergenów – aż po czynniki chorobotwórcze, takie jak bakterie i wirusy, a nawet choroby autoimmunologiczne. Dlatego bardzo istotne jest prawidłowe rozpoznanie czynnika etiologicznego, i zgodnie z tym, dostosowanie odpowiedniego leczenia.

Zapalenie spojówek – przyczyny i objawy

Podstawowe objawy zapalenia spojówek wynikają z rozwoju nasilonego stanu zapalnego toczącego się w obrębie oka; najczęściej pojawiają się wówczas liczne dolegliwości, które zestawiono na Rysunku 1.

Rysunek 1. Najczęstsze objawy zapalenia spojówek [opracowanie własne].

Dokładny zakres dolegliwości oraz stopień ich nasilenia i charakterystyka, zależne są przede wszystkim od czynnika etiologicznego, odpowiedzialnego za rozwój zapalenia spojówek u poszczególnych pacjentów. Do najczęstszych należą:

• wirusy
• bakterie
• alergeny

Istnieją także rzadsze przyczyny zapalenia spojówek, takie jak np. infekcje grzybicze lub też narażenie na określone alergeny czy substancje związane z pracą zawodową. Jest to tak zwane zawodowe alergiczne zapalenie spojówek, którego przyczyną może być na przykład mąka u pracowników młyna czy substancje chemiczne, takie jak akrylany, u pracowników fabryk tworzyw sztucznych. Do łatwiejszego rozwoju zapalenia spojówek usposabiają również współwystępujące ciężkie schorzenia, takie jak zespół nabytego upośledzenia odporności (AIDS).

Czytaj także: Raport FIP o aptecznych programach leczenia drobnych dolegliwości

Tabela 1. Rodzaje zapalenia spojówek

Bakteryjne zapalenie spojówek

Wskazuje się, iż bakteryjne zapalenie spojówek stanowi jedynie 5% wszystkich zapaleń spojówek. Jednakże w zależności od rodzaju bakterii, które je wywołują może mieć różny początek:

• Powolny (dni, tygodnie); nasilenie objawów od łagodnego do umiarkowanego. Wywoływane jest głównie przez gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus), pałeczki odmieńca (Proteus sp.), pałeczki ropy błękitnej (Pseudomonas sp.), pałeczki jelitowe (Enterobacteriaceae), Moraxella lacunata.
• Ostry lub podostry (godziny, dni); nasilenie objawów jest od umiarkowanego do znacznego. Wywoływane jest głównie przez pałeczki grypy (Haemophilus influenzae), dwoinki zapalenia płuc (Streptococcus pneumoniae), paciorkowce beta-hemolizujące (Streptococcus pyogenes), gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus) i gronkowca skórnego (Staphylococcus epidermidis).
• Gwałtowny (rozwija się szybciej niż w 24 godziny); nasilenie objawów jest znaczne. Wywoływane jest przez dwoinki rzeżączki (Neisseria gonorrhoeae)oraz dwoinki zapalenia opon mózgowych (Neisseria meningitidis).

Szczególnym rodzajem bakteryjnego zapalenia spojówek może być postać obserwowana uniemowląt. Jest ono najczęściej wywołane zakażeniem dwoinką rzeżączki lub chlamydią podczas porodu naturalnego. Dodatkowo jest ono szczególnie niebezpieczne ponieważ może powodować choroby wzroku na skutek penetracji bakterii do wnętrza gałki ocznej. Aby temu zapobiegać, niemowlętom zakrapla się roztwór azotanu srebra o właściwościach przeciwdrobnoustrojowych, zaraz po porodzie (tzw. zabieg Credego). W przypadku tej grupy wiekowej możemy obserwować również przetrwałe i nawracające zapalenia spojówek wywołane zakażeniem bakteryjnym na skutek niedrożności kanalika łzowego.

Objawy alarmowe w przebiegu zapalenia spojówek

Zapalenie spojówek w większości przypadków jest schorzeniem samoograniczającym się. Dlatego też zwykle można odczekać 3–5 dni przed zgłoszeniem się do lekarza okulisty. Jednakże warto zwrócić uwagę, że istnieją objawy, które powinny skłonić nas do pilnej wizyty u lekarza. Należą do nich:

• silny ból oka lub głowy,
• utrata ostrości widzenia,
• silny światłowstręt,
• widziana otoczka wokół światła (kolorowe okręgi),
• twarda gałka oczna,
• zmieniony kształt i ruchomość źrenicy,
• objawy dodatkowe, takie jak nudności i wymioty.

Bardzo istotna jest szybka reakcja na te objawy ponieważ mogą one świadczyć o bardzo poważnej chorobie, takiej jak ostry atak jaskry czy zapalenie błony naczyniowej oka. Dodatkowym wskazaniem do pilnego kontaktu z lekarzem jest okres noworodkowy i niemowlęcy u dzieci – w tej grupie wiekowej każdy przypadek wymaga konsultacji lekarskiej, ze względu na znacznie większy niż w grupie dzieci starszych i dorosłych, odsetek powikłań, wśród których odnotowywano nawet ślepotę lub zgon. Powikłania te są bezpośrednio związane z rodzajem czynnika wywołującego zapalenie. Najbardziej niebezpiecznym jest to wywołane bakterią rzeżączki, które oprócz typowych objawów charakteryzuje się dużo większą ilością ropnej wydzieliny, a także naciekami zapalnymi zlokalizowanymi w rogówce. Rozszerzający się na inne struktury oka stan zapalny może również doprowadzić do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenia stawów i posocznicy.

Czytaj także: Różnorodność zastosowań leków przeciwhistaminowych

Leczenie zapalenia spojówek

Leczenie zapalenia spojówek jest uzależnione od wywołującego je czynnika. Jest ono tym trudniejsze, że w przypadku infekcyjnego zapalenia może dojść do zmiany jego charakteru. Często na skutek braku odpowiedniego poziomu higieny w przebiegu wirusowego oraz alergicznego zapalenia spojówek dochodzi do nadkażenia bakteryjnego.

Terapia bakteryjnego zapalenia spojówek

W przypadku bakteryjnego zapalenia spojówek leczenie zaczynamy od zastosowania leków ocznych zawierających antybiotyki lub chemioterapeutyki o szerokim spektrum działania, głównie aminoglikozydy lub fluorochinolony (Tabela 2). Natomiast zwykle nie stosujemy antybiotykoterapii celowanej, ponieważ wyniki posiewów mają niewielką wiarygodność ze względu na zanieczyszczenie bakteriami ze skóry powiek. Ponadto czas oczekiwania na posiew jest długi, a czas trwania samego zapalenia krótki i zwykle posiada charakter samoograniczający się. Jednakże pobranie wymazu wskazane jest w przypadku stanów przewlekłych lub zmiany leczenia.

W przypadku leków ocznych zawierających antybiotyk lub chemioterapeutyk istotne jest przestrzeganie następujących zasad:

• należy unikać stosowania więcej niż jednej substancji czynnej,
• leki powinny być stosowane przez okres 5-7 dni, w odpowiednich dawkach i schemacie, tj. aminoglikozydy 3 x dziennie, fluorochinolony 4 x dziennie, a ich podawanie nie powinno być przerywane po uzyskaniu poprawy, co pozwala ograniczyć rozwój antybiotykooporności,
• przed podaniem leku do worka spojówkowego koniecznie należy usunąć wydzielinę przemywając go np. fizjologicznym roztworem soli, dodatkowo należy płukać worek spojówkowy przynajmniej 2 razy dziennie.

Tabela 2. Antybiotyki i chemioterapeutyki dostępne w Polsce oraz ich postaci oczne

W przypadku zakażenia Haemophilus influenzae, ze względu na częste powiązanie z zapaleniem ucha środkowego, zapaleniem płuc i opon mózgowych, stosuje się doustnie amoksycylinę z kwasem klawulanowym. Podobnie w przypadku rzeżączkowego zapalenia stosuje się antybiotykoterapię dożyną lub domięśniową, najczęściej cefalosporynami (cefoksytyna, ceftriaxon, cefotaksym). W przypadku zapalenia wywołanego przez chlamydie – doustnie stosujemy zwykle makrolidy (erytromycynę lub azytromycynę) lub tetracykliny (doksycyklinę, tetracyklinę). Oprócz leczenia ogólnego dodatkowo aplikujemy równolegle antybiotyki miejscowe do worka spojówkowego.

Obecnie sugeruje się, iż najskuteczniejszymi antybiotykami w leczeniu bakteryjnego zapalenia spojówek są fluorochinolony III, a zwłaszcza IV generacji, które zapewniają wysoką skuteczność leczenia oraz najlepszą penetrację do spojówki jednocześnie przy niskim ryzyku rozwoju antybiotykooporności.

Warto zwrócić uwagę, iż w leczeniu bakteryjnego zapalenia spojówek zazwyczaj nie stosuje się preparatów złożonych zawierających antybiotyk i glikokortykosteroid (GKS). Tego typu preparaty są zarezerwowane do leczenia pooperacyjnego lub specjalistycznego.

Terapia wirusowego zapalenia spojówek

Wirusowe zapalenie spojówek ma zwykle łagodny i samoograniczający się przebieg, jednakże ze względu na możliwość występowania objawów kolejno na obu oczach, może trwać od kilku dni nawet do 2-3 tygodni. W przypadku farmakoterapii tego zapalenia skupiamy się głównie na łagodzeniu objawów i wzmożonej higienie oczu poprzez stosowanie:

• preparatów tzw. sztucznych łez, które zmniejszają podrażnienia,
• chłodzących kompresów, które pomagają zmniejszyć obrzęk i swędzenie,
• częstych przemywań oczu i worka spojówkowego w celu usunięcia wydzieliny.

W przypadku cięższego przebiegu infekcji można również zastosować miejscowe preparaty w postaci maści lub żelu zawierające substancje o działaniu przeciwwirusowym, takie jak acyklowir czy gancyklowir, a w ciężkich zakażeniach wirusami ospy wietrznej i półpaśca (HHV-3) lub opryszczki (HHV-1) również doustne leki przeciwwirusowe – acyklowir czy walacyklowir.

Leczenie farmakologiczne alergicznego zapalenia spojówek

W przypadku alergicznego zapalenia spojówek kluczowe dla procesu leczenia jest przerwanie kontaktu z alergenem oraz unikanie go. Ważne jest również przemywanie i nawilżanie worka spojówkowego chłodnym 0.9% roztworem NaCl lub preparatami sztucznych łez, najlepiej pozbawionymi konserwantów.

Leki przeciwhistaminowe działające miejscowo

W postaci miejscowej można zastosować substancje takie jak emedastyna, epinastyna, azelastyna, olopatadyna, ketotifen. W przypadku azelastyny, olopatadyny i ketotifenu stosowanych miejscowo mamy do czynienia z dodatkowym mechanizmem działania polegającym na stabilizacji komórek tucznych. Często charakteryzują je również dodatkowe właściwości przeciwzapalne. Olopatadyna hamuje uwalnianie cytokin prozapalnych, a ketotifen – chemotaksję granulocytów kwasochłonnych. Wszystkie działają szybko i skutecznie łagodzą świąd, zaczerwienienie i łzawienie.

Alfa-adrenomimetyki działające miejscowo

Leki takie jak np. nafazolina stosuje się doraźnie, nie częściej niż co 6 godzin i nie dłużej niż przez 2–4 dni, ponieważ ich dłuższe podawanie prowadzi do powikłań, m.in. do wtórnego przekrwienia spojówek (tzw. zespołu z odbicia), stanów zapalnych i zespołu suchego oka;

Glikokortykosteroidy aplikowane miejscowo do oczu

GKS znajdują one zastosowanie w leczeniu alergicznego zapalenia spojówek wyłącznie o ciężkim przebiegu. Ze względu na poważne działania niepożądane zagrażające upośledzeniem wzroku (jaskra, zaćma, sprzyjanie zakażeniom wirusowym i grzybiczym) należy stosować najsłabsze GKS, krótkotrwale (poprawę obserwuje się zwykle po 2–3 dniach stosowania) w przypadku zaostrzenia stanu zapalnego. Najniższym ryzykiem wywoływania wzrostu ciśnienia śródgałkowego w tej grupie charakteryzują się fluorometolon o silnych właściwościach hydrofilowych oraz loteprednol, który szybko jest inaktywowany przez esterazy rogówkowe i spojówkowe.

Doustne leki przeciwhistaminowe

Doustne leki przeciwhistaminowe stanowią skuteczne uzupełnienie leków miejscowych, szczególnie w przypadku alergicznego zapalenia błony śluzowej i spojówek, atopowego i wiosennego zapalenia spojówek o cięższym przebiegu.

Tabela 3. Leki podawane miejscowo stosowane w alergicznym zapaleniu spojówek [opracowanie własne].

Czytaj także: Jak odróżnić zakażenie koronawirusem od alergii i pozostałych jednostek chorobowych?

Immunoterapia alergenowa

W przypadku występowania przewlekłego zapalenia należy rozważyć zastosowanie tzw. immunoterapii alergenowej. Jest ona szczególnie zalecana u osób uczulonych na pyłki drzew wczesnych (odczula się tylko na pyłek brzozy), traw i roztoczy kurzu domowego. Podkreśla się, iż stosowana u chorych z alergicznym sezonowym nieżytem nosa i spojówek skuteczniej opanowuje objawy oczne niż nosowe. U tych pacjentów stosuje się również donosowe podanie GKS, które jak wskazują obserwacje redukują również objawy alergicznego zapalenia spojówek. Jednym z polecanych w tej sytuacji preparatów jest aerozol donosowy zawierający azelastynę i flutykazon.

Niesteroidowe leki przeciwzapalne

Według najnowszych wytycznych do leczenia alergicznego zapalenia spojówek dopuszczone zostały również niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ). Mimo, iż we wskazaniach preparatów dostępnych nie ma alergicznych chorób oczu, to są one stosowane, gdy pomimo leczenia lekami przeciwhistaminowymi nie uzyskano poprawy lub miejscowe stosowanie GKS jest przeciwwskazane. Poprzez ich podanie uzyskuje się hamowanie wytwarzania prostaglandyn, głównych mediatorów stanu zapalnego, a co za tym idzie zmniejszenie swędzenia, obrzęku czy łzawienia. Obecnie w alergicznym zapaleniu spojówek zastosowanie znalazły: ketorolak, diklofenak i nepafenak, jednakże według polskich wytycznych zaleca się stosowanie diklofenaku.

Nawilżenie i regeneracja

Leczenie zapalenia spojówek wymaga również odpowiedniego nawilżenia i regeneracji całego narządu wzroku. Stąd też do terapii zawsze włączane są preparaty stosowane w zespole suchego oka.

Znaczenie postaci i składu leku

W przypadku zapalenia spojówek, szczególnie o podłożu alergicznym, bardzo istotny jest odpowiedni dobór stosowanych postaci leku i ich skład. Należy unikać stosowania kropli zawierających konserwanty (np. chlorek benzalkoniowy), ponieważ mogą one nasilać istniejące objawy lub wywoływać dodatkową reakcję alergiczną.

Profilaktyka i higiena oczu podczas infekcji

Aby przyspieszyć leczenie oraz uniknąć wtórnego nadkażenia, należy również pamiętać o odpowiedniej higienie. Polega ona głównie na:

• częstym myciu rąk,
• nieużywaniu wspólnych ręczników,
• unikaniu pocierania oczu dłońmi,
• unikaniu stosowania soczewek kontaktowych.

Godnym uwagi produktem są sterylne chusteczki przeznaczone do higieny powiek w przebiegu infekcji i stanów zapalnych, które mogą być stosowane już u dzieci i niemowląt powyżej trzeciego miesiąca życia. Odpowiednio częste usuwanie zalegającej wydzieliny, a z nią bakterii i drażniących toksyn, w większości przypadków znacznie łagodzi podrażnienie, utrudnia namnażanie bakterii oraz przygotuje oko do podania leku.

Piśmiennictwo:

• Antoniak K. Farmakoterapia zakażeń bakteryjnych narządu wzroku. Postępy farmakoterapii 2009, 65, 2: 124-131.
• Azari AA and Arabi A. Conjunctivitis: A Systematic Review. Journal of Ophthalmic and Vision Research 2020, 15, 3: 372 -395, doi:10.18502/jovr.v15i3.7456.
• Groblewska A. Alergiczne zapalenie spojówek. Alergoprofil 2011, 7, 1: 11-15.
• Izdebska J. Przychodzi pacjent do lekarza… z zapaleniem spojówek. Lekarz POZ 2017, 3: 201-202.
• Kański J. Choroby infekcyjne oczu. Kompendium diagnostyki i leczenia 2021.
• Langwińska-Wośko E, Avidzba Y, Awad A. Zespół czerwonego oka w praktyce lekarza POZ. Lekarz POZ 2017.
• Leung AKC, Hon KL, Wong AHC, Wong AS. Bacterial Conjunctivitis in Childhood: Etiology, Clinical Manifestations, Diagnosis, and Management. Recent Pat Inflamm Allergy Drug Discov. 2018;12(2):120-127. doi: 10.2174/1872213X12666180129165718. PMID: 29380707.
• Matysik-Woźniak A, Weryszko-Chmielewska E, Rejdak R. Gdy nadejdzie wiosna–aktualne możliwości leczenia sezonowego zapalenia spojówek. OphthaTherapy 2015,1, 2: 6-11.
• Misiuk-Hojło M, Bator K. Wirusowe schorzenia spojówek i rogówki. Ophtha Therapy 2018, 1: 12-14.
• Nowicka S, Kosikowska U, Malm A. Wirusowe infekcje narządu wzroku – etiologia, epidemiologia i leczenie. Farmacja Polska 2014, 70, 9: 518-524.
• Pogrzebielski A. Bakteryjne zapalenie spojówek, portal internetowy mp.pl 2015, dział dla pacjentów (dostęp: 20.03.2025)
• Prost M. Bakteryjne zapalenie spojówki i rogówki – wytyczne terapeutyczne. Optha Therapy 2018, 1: 5-9.
• Prost M. Wirusowe zapalenie spojówek, portal internetowy mp.pl 2013, dział dla pacjentów (dostęp: 20.03.2025)
• Rubenstein JB, and Spektor T. Allergic conjunctivitis. Ophthalmology E-Book 2018: 191.
• Rutter P. Opieka farmaceutyczna: objawy, rozpoznawanie i leczenie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, 2014.
• Stodolska-Nowak A, Siwiec-Prościńska J. Zapalenie spojówek, Medycyna po Dyplomie 2017, 12.