Szczepienia w aptekach to rozwiązanie, które w ostatnich latach zyskuje na popularności w wielu krajach na całym świecie. W Polsce, choć szczepienia w aptekach są dostępne dla dorosłych, wciąż brakuje regulacji umożliwiających szczepienia osób niepełnoletnich.

Przykłady z państw takich jak Australia, Francja czy Norwegia, gdzie szczepienia w aptekach dla pacjentów poniżej 18 roku życia są już praktykowane, pokazują, że takie rozwiązanie może przynieść wiele korzyści. Według danych FIP aktualnie w 13 krajach świata farmaceuci mogą podawać niektóre szczepionki pacjentom we wszystkich grupach wiekowych.¹

Szczególne miejsce zajmuje szczepienia przeciwko HPV, co jest elementem długofalowej strategii przeciwdziałania chorobom nowotworowym. W aptekach młodzież może je przyjąć w takich krajach europejskich jak Dania, Francja czy Szwajcaria (od 16 r.ż.) oraz Portugalia i Wielka Brytania (powyżej 10 r.ż.).

Apteki dobrze dostępnymi punktami szczepień

Przeciętnie 58% obywateli Unii Europejskiej może dotrzeć pieszo do najbliższej apteki w ciągu 5 minut, a 98% – w ciągu pół godziny. Pacjenci doceniają także długie godziny otwarcia, możliwość umówienia się na szczepienie „z marszu”, w godzinach, które są dla nich „po pracy”, a niekiedy również w weekendy. Apteki ogólnodostępne ze względu na bliski kontakt z lokalną społecznością mają także doskonałe warunki, aby edukować i udzielać informacji na temat szczepień – zalecanych, z zakresu medycyny podróży, ale również obowiązkowych.²

Szczepienia sezonowe w aptekach mogą być ponadto okazją do uzupełnienia luk w kalendarzu szczepień młodzieży. W jednym z badań większość nastolatków zgłaszających się po szczepionkę przeciwko Covid-19 powinna otrzymać co najmniej jedno inne, zaległe szczepienie.³

Znaczenie szczepień dla zdrowia publicznego

Szczepienia są jednym z najskuteczniejszych narzędzi profilaktyki zdrowotnej. Dzięki nim udało się całkowicie w wielu krajach wyeliminować lub znacząco ograniczyć występowanie wielu groźnych chorób zakaźnych, takich jak ospa prawdziwa czy polio.

Szczepienia ochroną dla nieuodpornionych

Odporność populacyjna, znana również jako odporność zbiorowiskowa występuje, gdy wystarczająco duża część populacji staje się odporna na daną chorobę zakaźną, co ogranicza jej dalsze rozprzestrzenianie. Może to być osiągnięte poprzez przebycie choroby lub szczepienia, co prowadzi do uodpornienia jednostek na dany patogen.

Kiedy duża część populacji jest odporna, choroba napotyka na trudności w znalezieniu nowych, podatnych na zakażenie osób, co z kolei chroni tych, którzy nie mogą być zaszczepieni – na przykład z powodu alergii na składniki szczepionki, zaburzeń układu odpornościowego, wieku lub innych przeciwwskazań medycznych.

Zauważono, że aby nie dochodziło do zwiększonej liczby zachorowań – w tym na dużą skalę – musi zostać osiągnięty próg odporności zbiorowiskowej, który określa procent zaszczepionej populacji. Osiągnięcie odporności populacyjnej jest szczególnie istotne w przypadku chorób, które są wysoce zakaźne. Przykładem jest odra, gdzie wymagany jest bardzo wysoki poziom wyszczepienia – około 95% społeczeństwa – aby zapobiec epidemii.⁴

Szczepienia narzędziem do walki z antybiotykoopornością

Szczepienia mogą również być skutecznym narzędziem zapobiegania oporności drobnoustrojów. Mniejsza liczba zachorowań oznacza ograniczenie transmisji szczepów opornych na antybiotyki, jak również konieczność użycia środków przeciwdrobnoustrojowych. Natomiast szczepienia przeciwko chorobom wirusowym ograniczają wtórne nadkażenia bakteryjne, co również wpływa na mniejsze zużycie antybiotyków.²

Czytaj także: Farmaceuta kliniczny na straży racjonalnej antybiotykoterapii [WYWIAD] oraz Ministerstwo Zdrowia przypomina: antybiotyki tylko w zakażeniach bakteryjnych

Dane statystyczne dotyczące wyszczepialności dzieci i młodzieży w Polsce

Według oficjalnych danych, stan wyszczepienia przeciwko chorobom uwzględnionym w obowiązkowym kalendarzu szczepień jest na poziomie krajowym wystarczającym do utrzymania odporności zbiorowej. Jednak na poziomie powiatów w wielu miejscach jest niebezpiecznie niski i wynosi 85-89%. Rośnie także liczba przypadków uchylania się od szczepień obowiązkowych u nieletnich.^5,6

Źródło grafiki: szczepienia.pzh.gov.pl

Analiza przyczyn problemów z wyszczepialnością

Przyczyny niedostatecznej wyszczepialności w populacji, w tym dziecięcej, są złożone. Wśród najważniejszych czynników wymienia się brak odpowiedniej edukacji na temat korzyści wynikających ze szczepień, dezinformację zwiększającą obawy związane z rzadkimi przypadkami niepożądanych odczynów poszczepiennych, a także trudności z dostępnością lekarzy pierwszego kontaktu. W Polsce, gdzie system opieki zdrowotnej boryka się z problemami logistycznymi, farmaceuci mogą odgrywać kluczową rolę w poprawie dostępności do szczepień.

Czytaj także: Szczepienia przeciwko pneumokokom w aptece

Przykłady krajów, w których szczepienia wśród dzieci i młodzieży wykonywane są w aptekach²

Pandemia COVID-19 przyspieszyła rozwój programów szczepień w aptekach na całym świecie. W odpowiedzi na kryzys zdrowotny, wiele krajów – między innymi Luksemburg czy Niemcy – rozszerzyło uprawnienia farmaceutów, pozwalając im na szczepienie przeciwko wirusowi SARS-CoV-2 nie tylko dorosłych, ale także młodzieży powyżej 12 roku życia. W USA szereg szczepionek – m.in. przeciw grypie, Tdap (krztuścowi, tężcowi i błonicy), meningokokom, pneumokokom czy HPV – w aptece przyjąć mogą osoby od 9 do 17 roku życia.⁷ Farmaceuci angażowani są również do szczepień poza aptekami – na przykład w Irlandii w programy immunizacji dzieci w szkołach podstawowych. Są jednak kraje, w których zarówno portfolio szczepień aptecznych, jak i wiekowa grupa docelowa są znacznie szersze.

Australia

W Australii pierwszy program pilotażowy szczepień aptecznych ruszył w 2014 roku. Farmaceuci mają szeroki zakres uprawnień dotyczących podawania szczepionek, co jest uregulowane różnie na poszczególnych terytoriach. Najbardziej liberalne podejście ma stan Queensland, w którym nie ma ograniczeń wiekowych dla aptecznych szczepień przeciwko grypie i COVID-19, a szeroki wybór szczepień (między innymi przeciwko dTpa (krztuścowi), MMR, WZW A i B, przeciwko meningokokom, pneumokokom, Haemophilus influenzae typu B, polio czy ospie wietrznej) jest dostępny dla pacjentów już powyżej drugiego roku życia. Ogólnie, w wielu rejonach kraju farmaceuci mogą szczepić dzieci w wieku od 5 roku życia, w kilku stanach również przeciwko japońskiemu zapaleniu mózgu i durowi brzusznemu.⁸

Powszechne jest także szczepienie młodzieży (10+/12+) przeciwko HPV. Australia jest uznawana za globalnego pioniera w walce z wirusem brodawczaka ludzkiego. W 2007 kraj ten był jednym z pierwszych na świecie, które wprowadziły powszechny program szczepień przeciwko HPV, początkowo obejmujący dziewczęta, a od 2013 roku również chłopców.

Czytaj więcej: Prof. Marcin Czech: szczepienie przeciwko HPV chroni przed nowotworami u obu płci

Dzięki temu podejściu, Australia zdołała obniżyć wskaźnik infekcji HPV wśród młodych kobiet o ponad 90%, co bezpośrednio przekłada się na drastyczne zmniejszenie liczby przypadków raka szyjki macicy i innych nowotworów związanych z HPV. Przewiduje się, że Australia może stać się pierwszym krajem, który praktycznie wyeliminuje raka szyjki macicy jako zagrożenie zdrowotne do 2035 roku.⁸

Czytaj więcej: Prof. Andrzej Nowakowski: w profilaktyce chodzi o wykrywanie stanów przedrakowych

Francja

Francja jest przykładem kraju europejskiego o bardzo szerokim dostępie do kilkunastu różnych szczepień wykonywanych przez farmaceutów, także dla pacjentów nieletnich powyżej 11 roku życia. Rozwój uprawnień w tym obszarze sięga 2016 roku, kiedy uruchomiono pierwszy program pilotażowy dotyczący podawania w aptekach szczepionki przeciwko grypie.⁸

Norwegia

W Norwegii szczepienia w aptece obejmują wszystkie inaktywowane szczepionki, które wykwalifikowany personel może podać osobom powyżej 12 roku życia. Pierwsze szczepienia wykonano w aptekach w 2017 roku i były to immunizacje przeciwko grypie. 2018 był pierwszym rokiem aptecznych szczepień związanych z medycyną podróży, a od 2023 roku zaimplementowano nowy narodowy standard dla wszystkich szczepień wykonywanych w aptekach.

Belgia

W Belgii farmaceuci mogą obecnie podawać szczepionki w aptekach, choć ich uprawnienia są stosunkowo nowe i ograniczone. Od marca 2022 roku farmaceuci zyskali prawo do podawania szczepionek przeciw COVID-19, co było przełomem, umożliwiającym im odegranie większej roli w programach szczepień. W październiku 2023 uprawnienie poszerzono o szczepienie przeciwko grypie. Oba szczepienia dostępne są w aptekach dla osób powyżej 12 roku życia, przy czym w przypadku szczepionki przeciwko COVID-19 limit wieku w niektórych regionach Belgii jest wyższy i wynosi 16 lat.⁸

Czytaj także: Refundowana recepta jako niezbędny element efektywnego systemu szczepień w aptekach

Wyzwania związane ze szczepieniami dzieci i młodzieży w aptekach

W przypadku dzieci wyzwaniem może być lęk pacjenta związany z podawaniem szczepionki poprzez wkłucie. Badania pokazują, że oparte na dowodach interwencje w ramach strategii CARD (Comfort, Ask, Relax, Distract) zmniejszają strach i reakcje związane ze stresem przed szczepieniem.⁹

Strategia ta ma na celu poprawę doświadczeń pacjentów podczas szczepień poprzez skupienie się na czterech kluczowych aspektach:

Comfort (komfort): Zapewnienie komfortu fizycznego i emocjonalnego podczas szczepienia. Może to obejmować wygodne pozycje, obecność rodziców lub opiekunów oraz korzystanie z metod łagodzenia bólu, takich jak kremy znieczulające.
Ask (pytaj): Zachęcanie do zadawania pytań i wyrażania obaw przez pacjentów i ich opiekunów. Ważne jest, aby personel medyczny odpowiadał na pytania w sposób jasny i uspokajający, co może zmniejszyć lęk przed nieznanym.
Relax (relaks): Promowanie technik relaksacyjnych, takich jak głębokie oddychanie, które mogą pomóc pacjentom w redukcji stresu przed i podczas szczepienia.
Distract (odwracanie uwagi): Używanie technik odwracania uwagi, takich jak oglądanie filmu, słuchanie muzyki czy korzystanie z zabawnych aplikacji, aby zmniejszyć skupienie na samym szczepieniu i związanym z nim dyskomfortem.

Propozycje działań na rzecz rozwoju szczepień w aptekach

Szczepienia w aptekach mogą stanowić kluczowy element strategii zwiększania wyszczepialności wśród młodzieży w Polsce. Zwiększenie dostępności tych usług jest szczególnie ważne w mniejszych miejscowościach. Co warto wziąć pod uwagę, aby szczepienia młodych pacjentów w aptekach stały się faktem?

Dostosowanie przepisów prawnych: wprowadzenie zmian w polskim prawodawstwie, które umożliwiłyby farmaceutom szczepienie osób niepełnoletnich.
Kampanie edukacyjne: rodzice mogą być sceptyczni co do szczepień wykonywanych w aptece przez farmaceutę. Mogą także mieć obawy dotyczące bezpieczeństwa, kompetencji farmaceutów oraz standardów opieki. Rozwiązaniem jest budowanie zaufania, wzmocnienie komunikacji oraz edukacja na temat kwalifikacji farmaceutów i ich dobrego przygotowania do odpowiadania na pytania dotyczące szczepień.
Współpraca z systemem ochrony zdrowia: integracja aptek z systemem podstawowej opieki zdrowotnej, aby zapewnić dostęp do dokumentacji medycznej pacjentów i historii szczepień.
Zapewnienie odpowiednich mechanizmów refundacyjnych: koszt szczepień w aptekach może być barierą, jeśli usługi te nie będą refundowane przez państwo.
Skrócenie ścieżki pacjentów do szczepienia: uproszczenie formalności i przyspieszenie procesu, który pacjent musi przejść, aby się zaszczepić.

Czytaj także: Koalicja na rzecz szczepień w aptekach o potrzebnych zmianach

1. FIP. Leveraging pharmacy to deliver life-course vaccination. An FIP global intelligence report. Published online 2024. Accessed August 17, 2024. https://www.fip.org/publications
2. PGEU Position Paper on the Role of Community Pharmacists in Vaccination. Accessed August 17, 2024. https://www.pgeu.eu/publications/pgeu-position-paper-on-the-role-of-community-pharmacists-in-vaccination
3. Herrman A, Ruisinger JF, Moore EE, Melton BL. Assessing the impact of a pharmacy-provided personalized vaccination recommendation on immunization rates of adolescents. Journal of the American Pharmacists Association. 2023;63(4). doi:10.1016/j.japh.2022.10.017
4. NIZP PZH-PIB. Jaki jest stan zaszczepienia przeciw odrze w Polsce? Accessed August 21, 2024. https://szczepienia.pzh.gov.pl/faq/jaki-jest-stan-zaszczepienia-przeciw-odrze-w-polsce
5. NIZP PZH-PIB. Jaki jest stan zaszczepienia w Polsce? Accessed August 17, 2024. https://szczepienia.pzh.gov.pl/faq/jaki-jest-stan-zaszczepienia-w-polsce
6. GUS. Szczepienia ochronne dzieci i młodzieży, 2010-2022. Accessed August 21, 2024. https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/zdrowie/zdrowie/szczepienia-ochronne-dzieci-i-mlodziezy
7. Islam JY, Gruber JF, Lockhart A, et al. Opportunities and Challenges of Adolescent and Adult Vaccination Administration Within Pharmacies in the United States. Biomed Inform Insights. 2017;9. doi:10.1177/1178222617692538
8. International Pharmaceutical Federation (FIP). Pharmacy-based vaccination. Recent developments, success stories and implementation challenges. Published online 2023.
9. Taddio A, Morrison J, Gudzak V, et al. Integration of CARD (Comfort Ask Relax Distract) for COVID-19 community pharmacy vaccination in children: Effect on implementation outcomes. Canadian Pharmacists Journal. 2023;156(1_suppl). doi:10.1177/17151635221139783