Czystek – „ziołowy hit”.

W rodzaju Cistus wyróżniamy kilkadziesiąt gatunków i podgatunków czystka. Najczęściej stosowany w Polsce jest gatunek Cistus incantus w obrębie którego występują trzy podgatunki – Cistus incanus subsp. corsicus, creticus i incantus. Przez wielu popularyzatorów zielarstwa za synonim czystka szarego uważany jest czystek kreteński, jednakże ten gatunek wraz ze swoimi sześcioma podgatunkami ma swoje odrębne miejsce w botanicznej klasyfikacji. Pojawia się więc pierwszy problem dotyczący standaryzacji preparatu – z którym gatunkiem lub podgatunkiem mamy do czynienia? Kolejny to odmienne właściwości zarówno różnych gatunków, jak i odmian. Na wielu internetowych blogach, jak również na opakowaniach suplementów diety możemy dowiedzieć się, że czystek jest niemalże „lekiem na całe zło” – od leczenia zwykłych przeziębień i podnoszenia odporności przez wybielanie zębów, po choroby pasożytnicze i raka prostaty. Jaki skład fitochemiczny i właściwości biologiczne mają poszczególne „czystki”? Czy można ufać dostępnym na rynku preparatom?

Różne przetwory z czystka były tradycyjnie używane w etnomedycynie obszaru morza śródziemnego. Wykorzystywano je w przypadłościach takich jak stany lękowe, zapalenia stawów, astma i zapalenia oskrzeli, infekcje grzybicze, bakteryjne i wirusowe, zaburzenia pracy narządów układu pokarmowego, takie jak wrzody żołądka, zapalenie trzustki i wątroby, biegunka, bolesne skurcze jelit. [1]

Cistus albidus

Stanowi bogate źródło terpenów – zawiera 34 monoterpeny, 101 sekswiterpenów i 5 diterpenów. Zawiera także pochodne fenylopropanoidu – 18 flawonoidów, 2 fenole i taniny. Ponadto zidentyfikowano w nim 24 różne kwasy tłuszczowe i 18 fitohormonów. Wśród monoterpenów zidentyfikowano α-pinen, limonen, 3-karen, kamfen, cis-tujon, verbenon, tlenek cis-linaloolu, w zależności od miejsca zbioru (Katalonia, Francja). Wśród seskwiterpenów występują β-seskwifellandren, β-cariofylen, β-bourbonen, α-zingiberen i  germakren D. W niezbyt bogatej frakcji diterpenowej największe znacznie ma tlenek 13-epi-manoylu. We frakcji flowonoidów polifenolowych najważniejsze to katechiny, gallokatechiny oraz flawonole, flawanole, glikozydy flawonoidowe  i pochodne proantocyanidyn.

Cistus clussi i Cistus crispus

Głównymi metabolitami wtórnymi tych gatunków są fenylopropanoidy – zidentyfikowano 15 flawonoidów, 3 fenole oraz taniny. W tych gatunkach pojawiają się również pochodne labdanu. W gatunku C. clussi wykryto diglukozyd kempferolu oraz dimery epigallokatechiny.

Cistus monspeliensis

Wśród związków aktywnie czynnych tego gatunku zostały zidentyfikowane przede wszystkim terpeny – 22 monoterpeny, 33 sekswiterpeny i 52 diterpeny oraz pochodne fenylopropanoidu: 6 flawonoidów, 6 fenoli i taniny. Wśród monoterpenów zidentyfikowano m.in. karwakrol. Literatura donosi o jego właściwościach cytotoprotekcyjnych i przeciwzapalnych. Aktywność ta powiązana jest z silnymi właściwościami przeciwutleniającymi. Za działanie to odpowiedzialne są tlenek ent-13-epi-manoylu i jego izomery. W badaniu porównawczym wodnych ekstraktów z ziela Cistus monspeliensis i Cistus incantus pierwszy gatunek wykazywał większą aktywność przeciwwolnorodnikową [2,3]. Ponadto C. monospelienisis wykazuje znaczną aktywność przeciwdrobnoustrojową przeciwko Staphyloccocus aureus i epidermidis, Enterococcus hirae, Pseudomonas aeruginosa i drożdżom Candida. Działanie przeciw gronkowcom jest związane z obecnością pochodnych labdanu. [4] C. monspeliensis ma najsilniejsze działanie antyoksydacyjne ze wszystkich gatunków czystka. [1]

Cistus creticus subspecies cretenicus

Dla tego gatunku również główną grupą związków są terpeny: 36 monoterpenów, 35 seskwiterpenów oraz 21 diterpenów. Pochodne fenylopropanoidu są w mniejszości – zidentyfikowano 12 róznych związków, w tym kwercetynę, mircetynę, kempferol i apigeninę. Wśród diterpenów na uwagę zasługują pochodne labdanu, tlenek 13-epi-malonylu oraz jego pochodne. Pewna aktywność przeciwdrobnoustrojowa występuje dzięki obecności karwakrolu. Działanie przeciwnowotworowe ekstraktów było badane na kilku liniach komórkowych HeLa, MDA-MD-453 and Fem-X. Aktywność cytotoksyczna występowała dzięki obecności diterpenowych pochodnych labdanu. [5]

Cistus creticus subsp. eriocephalous

Podobnie jak w powyższym podgatunku, ważną grupą są terpeny w tym: 17 monoterpenów, 19 seskwiterpenów oraz pochodne diterpenowe typu labdanu. Wśród monoterpenów zidentyfikowano mircen i limonen (Północna Sardynia, Korsyka). Wśród diterpenów ważną frakcję stanowią pochodne tlenku malonylu oraz tlenku 13-epi-malonylu. Składniki triterpenowe tego gatunku nie wykazują znacznej aktywności mikrobiologicznej, aczkolwiek składniki olejku eterycznego wykazują silną aktywność in vitro przeciwko Borrelia burgdorferi sensu stricte oraz  Leishmania donovani. [6,7]

Cistus  ladanifer

W tym gatunku zidentyfikowano aż 72 różne terpeny (47 monoterpenów, 18 seskwiterpenów i pochodne labdanu) oraz dużą grupę pochodnych fenylopropanoidu – 27 flawonoidów, 3 fenole oraz 12 tanin. Wśród seskwiterpenów najbardziej wyróżniał się vidiflorol, natomiast wśród diterpenów – kwasowe pochodne kwasu 6-acetylo-7-okso-8-labden-15-owego i 7-okso-8-labden-15-owego. Wśród pochodnych flawonoidowych zidentyfikowano pochodne kemferolu. C. ladanifer wykazywał wysoką aktywność przeciwko bakteriom gram-pozytywnym, słabszą przeciwko gram-ujemnym. [8] Ciekawą właściwością gatunku Cistus ladanifer jest zdolność wychwytu i akumulacji metali ciężkich z gleby. Roślina ta może być stosowana do biologicznego „odtruwania” gleby. [9]

Gatunek Ladanifer jest źródłem żywicy zwanej labdanum. Labdanum jest wydzieliną, którą roślina wytwarza, aby ochronić tkanki przed gorącym powietrzem. Otrzymywano ją  tradycyjnie w Turcji i Grecji przez wygotowanie wełny owiec i kóz wypasanych w zaroślach czystka, potem do zbierania żywicy używano specjalnych narzędzi. Obecnie gotowane są po prostu gałązki wraz z liśćmi i zbierana jest liofilowa warstwa żywicy. W jej skład zaliczają się aromadendren (23%),  cadinene (9%) oraz pochodne labdanu (7%),  poza tym są obecne także viridiflorol ledol i palustrol. Labdanum stosowane jest przy biegunce i infekcjach górnych dróg oddechowych oraz w celach perfumeryjnych. [10,11]

Cistus laurifolius

Głownymi składnikami biologicznie czynnymi tego gatunku są fenylopropanoidy – zawiera on 44 zidentyfikowane pochodne flawonoidowe, 6 fenoli i 9 pochodnych tanin. Podobnie jak inne gatunki zawiera terpeny typu labdanu w tym kwas laurylowy oraz klerodany. Wśród flawonoidów, podobnie jak w gatunku creticus zidentyfikowano kwercetynę, mircetynę, kempferol i apigeninę. [1]

Cistus incantus  subspecies cretenicus

Zawiera pochodne katechiny – izomery gallokatechiny, 3-galusan katechiny, ramnozydy i procyjanidyny. Obecność polifenoli warunkuje działanie przeciwwirusowe przeciwko wirusowi grypy. Wysoką skuteczność przeciwko kilku szczepom grypy wykazywał ekstrakt o nazwie CYSTUS052 – cechujący się właściwościami inhibitora wiązania hemaglutyniny. [12] Ekstrakt ten wykazywał także właściwości hamujące in vitro na rozwój infekcji wirusem HIV [13]. Wodne ekstrakty wykazują też delikatne działanie rozkurczowe. Badania na liniach komórkowych wykazały aktywność hamującą na komórki nowotworowe raka prostaty. [2]

Cistus salviifolius

Zawiera pochodne flavonoidowe kemferolu, kwercetyny, mircetyny i ich glikozydy, ponadto niewielką ilość fitosteroli – β-sitosterol, daucosterol, oraz ich glikozydy. Wykazuje znaczne działanie przeciwoksydacyjne. [14]

W bazie Espacenet można odnaleźć już kilka patentów na preparaty zawierające ekstrakty z czystka. Kompozycja zawierająca ekstrakt z C. landifander ma działać przeciwbólowo. Podobnie ekstrakty wodne, następnie kapsułkowane z tego samego gatunku mają mieć zastosowanie w leczeniu wrzodów żołądka i dwunastnicy.  Ekstrakty z C. incanus subsp tauricus mają mieć zastosowanie w leczeniu różnych typów grypy, w postaci kapsułek  i profilaktyki przeziębień w postaci aerozolu do nosa. [15, 16, 17]

Bezpieczeństwo używania czystka

W badaniach toksyczności ustalono, że najbardziej szkodliwymi metabolitami wtórnymi występującymi w rodzaju Cistus są taniny i pochodne kwasu gallusowego – mają negatywny wpływ na wątrobę i nerki. Zaburzenia w ośrodkowym układzie nerwowym łącznie z konwulsjami obserwowano u owiec wypasających się na obszarach porastanych przez czystek. W badaniach toksyczności prowadzonych na myszach wykazano neurotoksyczność bogatego w fenole gatunku C. laurifolius. Długotrwałe spożywanie dużych ilości ekstraktów czystka różnych gatunków – na przykład w postaci wolnych naparów może być szkodliwe. [1]

Jak wynika z przedstawionych powyżej badań dotyczących różnych gatunków czystka, rośliny należące do rodzaju Cistus mają wiele ciekawych właściwości. Jednakże nie można ich przypisać tylko jednemu gatunkowi Cistus incantus, jak sugerują nam producenci suplementów diety. Dostępne na rynku preparaty to głównie herbaty zawierające wysuszone ziele czystka – ta prosta forma wydaje się być najbardziej popularną. Dostępne są jednak również preparaty w kapsułkach i tabletkach. Przyznam szczerze, że jestem pełna podziwu dla błyskawicznego opracowania technologii produkcji dla silnie antyoksydacyjnego preparatu, jakim ma być czystek w tabletce.

„Czystkowa moda” jest doskonałym przykładem na to, jakie są konsekwencje braku regulacji prawnych dotyczących składu i standaryzacji suplementów diety. Producenci często nie podają nawet nazwy gatunkowej substancji roślinnej, która ma być głównym składnikiem ich preparatu, określając preparat po prostu jako „czystek”. Takie podejście jest szczególnie niebezpieczne, gdy wprowadzający konsumenta w błąd opis działania może przyczyniać się do zaniechania tradycyjnych metod leczenia i przez to prowadzić do dalszego rozwoju dolegliwości.

mgr farm. Ewelina Kozioł

doktorantka

Katedra i Zakład Farmakognozji

z Pracownią Roślin Leczniczych

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

1. Papaefthimiou, D., Papanikolaou, A., Falara, V., Givanoudi, S., Kostas, S., & Kanellis, A. K. (2014). Genus Cistus: a model for exploring labdane-type diterpenes’ biosynthesis and a natural source of high value products with biological, aromatic, and pharmacological properties. Frontiers in chemistry, 2.
2. Vitali, F., Pennisi, G., Attaguile, G., Savoca, F., & Tita, B. (2011). Antiproliferative and cytotoxic activity of extracts from Cistus incanus L. and Cistus monspeliensis L. on human prostate cell lines. Natural product research, 25(3), 188-202.
3. Attaguile, G., Russo, A., Campisi, A., Savoca, F., Acquaviva, R., Ragusa, N., & Vanella, A. (2000). Antioxidant activity and protective effect on DNA cleavage of extracts from Cistus incanus L. and Cistus monspeliensis L. Cell biology and toxicology, 16(2), 83-90.
4. Bouamama, H., Noel, T., Villard, J., Benharref, A., & Jana, M. (2006). Antimicrobial activities of the leaf extracts of two Moroccan Cistus L. species. Journal of ethnopharmacology, 104(1), 104-107.
5. Hatziantoniou, S., Dimas, K., Georgopoulos, A., Sotiriadou, N., & Demetzos, C. (2006). Cytotoxic and antitumor activity of liposome-incorporated sclareol against cancer cell lines and human colon cancer xenografts. Pharmacological research, 53(1), 80-87.
6. Hutschenreuther, A., Birkemeyer, C., Grötzinger, K., Straubinger, R. K., & Rauwald, H. W. (2010). Growth inhibiting activity of volatile oil from Cistus creticus L. against Borrelia burgdorferi ss in vitro. Die Pharmazie-An International Journal of Pharmaceutical Sciences, 65(4), 290-295.
7. Fokialakis, N., Kalpoutzakis, E., Tekwani, B. L., Skaltsounis, A. L., & Duke, S. O. (2006). Antileishmanial activity of natural diterpenes from Cistus sp. and semisynthetic derivatives thereof. Biological and Pharmaceutical Bulletin, 29(8), 1775-1778.
8. Barrajón-Catalán, E., Fernández-Arroyo, S., Saura, D., Guillén, E., Fernández-Gutiérrez, A., Segura-Carretero, A., & Micol, V. (2010). Cistaceae aqueous extracts containing ellagitannins show antioxidant and antimicrobial capacity, and cytotoxic activity against human cancer cells. Food and Chemical Toxicology, 48(8), 2273-2282.
9. Kidd, P. S., Díez, J., & Martínez, C. M. (2004). Tolerance and bioaccumulation of heavy metals in five populations of Cistus ladanifer L. subsp. ladanifer. Plant and soil, 258(1), 189-205.
10. Cocker, J. D., Halsall, T. G., & Bowers, A. (1956). 819. The chemistry of gum labdanum. Part I. Some acidic constituents. Journal of the Chemical Society (Resumed), 4259-4262.
11. Weyerstahl, P., Marschall, H., Weirauch, M., Thefeld, K., & Surburg, H. (1998). Constituents of commercial Labdanum oil. Flavour and fragrance journal, 13(5), 295-318.
12. Ehrhardt, C., Hrincius, E. R., Korte, V., Mazur, I., Droebner, K., Poetter, A., … & Ludwig, S. (2007). A polyphenol rich plant extract, CYSTUS052, exerts anti influenza virus activity in cell culture without toxic side effects or the tendency to induce viral resistance. Antiviral research, 76(1), 38-47.
13. Rebensburg, S., Helfer, M., Schneider, M., Koppensteiner, H., Eberle, J., Schindler, M., … & Brack-Werner, R. (2016). Potent in vitro antiviral activity of Cistus incanus extract against HIV and Filoviruses targets viral envelope proteins. Scientific reports, 6.
14. Rebaya, A., Belghith, S. I., kalthoum Cherif, J., & Trabelsi-Ayadi, M. Total Phenolic Compounds and Antioxidant Potential of Rokrose (Cistus salviifolius) Leaves and Flowers Grown in Tunisia.
15. Bonner P., Marzano D.,  Kaminski C., Reynertson K.A (US 20150343006 A1) Topical compositions comprising acmella oleracea extracts and uses thereof.
16. Garcia Josefa Gil (EP1050305A1) A composition for the treatment of stomach ulcers, duodenal ulcers and ulcers of the digestive system.
17. Pandalis (WO2007/110133) Composition for the prevention and treatment of common cold diseases.