02.2012 – „Czopki w recepturze.”

   Czopki – suppositories, według Farmakopei Polskiej VIII są stałymi jednodawkowymi preparatami. Kształt, objętość i konsystencja czopków są odpowiednie do podania doodbytniczego lub do innych jam ciała. Zawierają jedną lub kilka substancji czynnych rozproszonych lub rozpuszczonych w odpowiednim podłożu, które może być rozpuszczalne lub rozpraszające się w płynach ustrojowych lub może ulegać topnieniu w temperaturze ciała.

 

    Farmakopea Polska VI dokładniej precyzuje wymogi odnośnie kształtu i masy:

    Czopki doodbytnicze są w kształcie stożka lub jednostronnie zaostrzonego walca o masie 1 g do 3 g, jeżeli lekarz nie przepisze inaczej – czopki dla dzieci należy sporządzić o masie 1 g, dla dorosłych – 2 g.

    Czopki dopochwowe, inaczej globulki są kształtu kulistego lub jajowatego, o masie 2 g do 5 g, jeżeli lekarz nie przepisze inaczej należy wykonać globulki o masie 3 g.

    Pręciki są w kształcie pałeczek o zaostrzonym końcu, o masie 1 g do 3 g – dla pręcików docewkowych i 1 g – dla pręcików dopochwowych.

 

   Czopki mogą wywierać działanie miejscowe lub ogólne. Substancje lecznicze o działaniu miejscowym posiadają właściwości przeciwzapalne, ściągające, przeciwświądowe i stosowane są w leczeniu hemoroidów, zaś środki o działaniu przeciwbakteryjnym, przeciwgrzybicznym lub przeciwpierwotniakowym stosowane są zwykle dopochwowo.

   Środki lecznicze stosowane w formie czopków lub globulek, a wykazujące działanie ogólne to przede wszystkim leki rozkurczowe, uspokajające oraz niesterydowe leki przeciwzapalne.

 

   Wchłanianie leków z czopków odbywa się poprzez błonę śluzową odbytnicy, która  jest bogato unaczyniona splotami żył odbytniczych: górnej środkowej oraz dolnej. Wchłonięta substancja lecznicza poprzez żyłę odbytniczą górną powraca do krążenia wrotnego, trafia do wątroby i jest tam metabolizowana, natomiast z żył odbytniczej środkowej i dolnej lek trafia do dorzecza żyły głównej dolnej, a dalej do krążenia dużego. Z tego powodu, mniejsza dawka leku może wykazywać większe działanie terapeutyczne niż po podaniu doustnym. Trudno jest oszacować, jak duża ilość leku zostanie wchłonięta przez poszczególne żyły. Wykazano, że rodzaj stosowanego podłoża może mieć wpływ na rozmieszczenie leku w poszczególnych partiach odbytnicy. Olej kakaowy, jako podłoże o charakterze lipofilnym rozprasza się po całej odbytnicy, natomiast makrogole, które są podłożami hydrofilnymi rozpuszczają się w dolnych partiach.

 

   Według FP VIII czopki mogą być przygotowane poprzez wytłaczanie w prasie lub metodą wylewania. Coraz częściej w praktyce aptecznej posługujemy się unguatorem, w którym podczas intensywnego mieszania dochodzi do upłynnienia masy czopkowej i jest możliwe wylanie jej do jednorazowych form. Ze względu na różną gęstość stosowanych podłoży konieczne jest ustalenie wymaganej masy podłoża do napełnienia formy i uzyskania czopka o wymaganej wielkości. W tym celu należy standaryzować formy w następujący sposób: napełnić określoną ilość otworów w matrycy masą czopkową, po zestaleniu zważyć czopki i ustalić średnią masę 1 czopka.

 

 

  W powyższych metodach wytwarzania czopków powinno uwzględnić się współczynnik wyparcia (f), który określa w gramach, ilość podłoża odpowiadającego objętością 1 g danej substancji leczniczej. Współczynnik wyparcia wyznacza się doświadczalnie, sporządzając określoną liczbę czopków o określonej zawartości substancji leczniczej (x) oraz taką samą liczbę czopków z samego podłoża. Współczynnik oblicza się ze wzoru:

gdzie E – średnia masa czopka sporządzonego bez substancji leczniczej, G – średnia masa czopka zawierającego x% substancji leczniczej.

   Jeżeli w skład czopków wchodzą duże ilości proszków, należy zmniejszyć ilość podłoża czopkowego o objętość, jaką zajmują użyte substancje lecznicze. Do obliczenia ilości podłoża stosuje się wzór:

 

gdzie M – całkowita ilość podłoża, F – pojemność rzeczywista formy ustalona podczas standaryzacji, pomnożona przez ilość czoków, f – współczynnik wyparcia, s – ilość substancji leczniczej w gramach dla wszystkich czopków. Jeżeli jest więcej substancji leczniczych, wówczas iloczyny (f x s) należy zsumować.

   W literaturze można znaleźć wyznaczone współczynniki wyparcia substancji leczniczych dla masła kakaowego. Jeżeli brak jest takiej informacji można przyjąć uśrednioną wartość f = 0,70.

 

Rp.
Ammonii bituminosulfonatis    0,3
Cacao olei                q.s.
M.f. supp. Anal.
D.t.d. No 12
D.S. 3 x dziennie czopek

 

   Czopki można wykonać metodą wytłaczania. Wprowadzanie ichtiolu do masła kakaowego jest utrudnione, dlatego pomocne jest użycie niewielkiej ilości lanoliny, z którą należy rozetrzeć ichtiol przed dodaniem do podłoża. W celu wytłoczenia wszystkich czopków należy pamiętać, aby nasypać na spód tulei czystego masła kakaowego. Podczas wytłaczania ostatnia porcja pozostaje w matrycy niezestalona – jest to porcja z samego podłoża. Gotowe czopki owinąć folią aluminiową.

 

Glyceroli suppositoria wg FP VI
Rp.
Natrii carbonatis anhydrici        1,68
Glyceroli    86 %            91,0
Acidi stearinici            8,19
M.f. supp. anal.
D.S. czopki przeczyszczające

 

   Czopki należy wykonać metodą wylewania. Bezwodny węglan sodu należy rozpuścić w glicerolu, ogrzewając na łaźni wodnej. Do gorącego roztworu dodać niewielkimi porcjami rozdrobniony kwas stearynowy. Ogrzewanie należy prowadzić, aż do momentu ustania wydzielania się dwutlenku węgla i uzyskania przezroczystej masy, a następnie wylać do przygotowanych form. Po ochłodzeniu w lodówce, czopki zab ezpieczyć tak jak w poprzedniej recepcie.

 

Rp.
Balsami peruviani        0,2
Cacao olei            q.s.
M.f. supp. anal.
D.t.d. No 12
D.S. 2 x dziennie czopek

 

   W tej recepcie należy zwrócić uwagę na trudne wprowadzanie balsamu peruwiańskiego do masła kakaowego. Niewielki dodatek oleju rycynowego do balsamu, tworzy trwałą emuls ję w połączeniu z olejem kakaowym. W celu uniknięcia strat podczas wylewania masy czopkowej pozostającej w parownicy lub na pręciku szklanym należałoby obliczyć ilość składników recepturowych na 13 czopków. Połączone składniki roztarte w parownicy delikatnie ogrzewamy na łaźni wodnej. Bezpiecznie jest zostawić część masła kakaowego dla szybkiego wychłodzenia nadmiernie podgrzanej masy. Po uzyskaniu kremowej, płynnej konsystencji czopki można wylać do matryc, a następnie schłodzić je w lodówce. Gotowe czopki owinąć folią aluminiową lub zabezpieczyć wlot foremek jednorazowych.

 

Rp.
Metronidazoli        0,4
Vit. A liq.            0,2
Cacao olei            q.s.
M.f. glob.vag.
D.t.d. No 12
D.S 2 x dziennie 1 globulkę

 

   Globulki można wykonać w unguatorze metodą wylewaną. Uwzględniając współczynnik wyparcia należy obliczyć potrzebną ilość masła kakaowego. Do pojemnika trzeba odważyć rozdrobnione podłoże, a następnie miałko sproszkowany metronidazol, zamontować mieszadło i zamknąć wieczkiem, miksować 5 minut na 6 poziomie obrotów, następnie otworzyć pojemnik, wprowadzić płynną witaminę A i ponownie uruchomić mikser na najniższym poziomie obrotów przez około 1 minutę. Tak przygotowaną masą wylać do jednorazowych form, ochłodzić w lodówce, a następnie zabezpieczyć folią aluminiową.

 

fot. 2. Czopki doodbytnicze wytoczone ręcznie. Zdjęcie archiwalne.

 

  Farmakopea Polska nie przewiduje wytaczania ręcznego. Jest to metoda mało dokładna i często trudna do przeprowadzenia w higieniczny sposób. Niemniej jednak metoda ta nadal jest spotykana w praktyce aptecznej.

 

Katedra i Zakład Farmacji Stosowanej,

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

fot. Olga Sierpniowska

 

Piśmiennictwo:
Bauer K. i wsp.: Technologia postaci leku z elementami biofarmacji. MedPharm Polska  2012
Farmakopea Polska VI Warszawa URPL 2002
Farmakopea Polska VIII Warszawa URPL 2009
Jachowicz R.: Receptura apteczna – podręcznik dla studentów farmacji. Warszawa PZWL 2010.
Janicki S. i wsp.: Farmacja stosowana. Warszawa PZWL 2002